Şəhriyarın «Heydərbabaya salam» əsəri və...

Bildiyimiz kimi İranda Azərbayjan şairləri zəruri ehtiyac üzündən uzun müddət farsca yazmaq məcburiyyətində qalmışlar. Bu dildə yazıb sənət zirvəsinə çatanlar da olmuşdur. Lakin sonralar öz kökünə qayıdıb milli sərvətlərinə dəyər verən ziyalılar da az olmamışdır. Onlardan biri də Azərbaycanın ölməz şairi Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar idi.
Şah istibdadı dövründə Azərbayjan türkcəsinin olum-ölümlə çarpışıb və bu dilin ciddi ədəbi ifadə vasitəsi ola biləcəyi şübhə altında olduğu bir vaxt gözlənilmədən yazılmış və hamı tərəfindən sənət incisi kimi qiymətləndirilmiş bir poeziya nümunəsi meydana çıxır. Ənənəvi fars şerinin ustadı sayılan Şəhriyar öz ədəbi istiqamətini dəyişərək şirin türk dilində «Heydərbabaya salam» kimi çox qiymətli bir əsər yazır. Dilin milli saflığı saxlanmaqla şifahi xalq şeri üslubunda yazılmış bu əsər ilk gündən böyük marağa səbəb olub, türk dilinin assimlyasiyaya qarşı müqavimətini güclü surətdə nümayiş etdirirdi.
Şəhriyara qədər milli şer ənənəmiz Güneydə yazılı ədəbiyyatın aparıjı istiqamətinə çevrilə bilmirdi. Şəhriyarın «Heydər babaya salam» və doğma dilində yazdığı başqa şerləri milli ədəbiyyatın, milli düşünjənin intibahına səbəb oldu. Şəhriyarın ana dilində yazdığı əsərlər həm də milli dildə mətbuatın yaranmasına təkan verdi. «Heydərbabaya salam» yaradıjı gənjlərdə yurda olan məhəbbəti bu əsərin köməyilə onlarda türk dilində yazmaq meylini güjləndirdi. Bu əsərdən sonra şairlər tərəfindən Savalan, Bəzquş, Mişov, Qazan köşk, Pir kuzən, Qaflantı və bir çox başqa dağların adı da poetik formalarda səsləndi. Heydər baba isə dağlar babası oldu.
«Heydərbabaya salam» əsərində biz xalq yaradıjılığı nümunələrinə çox rast gəlirik. Bununla bağlı konkret bir faktı gətirmək olar. əsrin əvvəllərində bir el aşığı tərəfindən yazılmış bir şerin xüsusiyyətləri bizə «Heydərbabaya salam» əsərini xatırlatdı.
Əsər Güney Azərbayjanın Savə vilayətində yaşayan şair Əsəd Nizam tərəfindən yazılmışdır. Bu barədə biz rəhmətlik Əli bəy Kəmalinin 80-ji illərdə Tehranda çap edilən «Varlıq» dərgisindəki silsilə yazılarından birində rast gəldik. «Aparma sel amandı» adlı bu şe»r Şəhriyarın ölməz əsəri «Heydər babaya salam» poeması ilə çox uzlaşır. Hər iki şe»rdə oxşar jəhətlər çoxdur. Fərqlər yalnız şerlərin yazılma tarixi və məzmunlarındadı.
Əsəd Nizam bu şerini 1900-cu ildə yazmışdır.Əsərin elə adından görünür ki,o bədbin, tragik ruhda yazılmışdır. Onu da qeyd edək ki, qəfil gələn sel onun javan qohumlarını götürüb aparır. Bundan tə»sirlənən şair bir fajiə poeması yazır. Çox maraqlıdır ki, ustad Şəhriyar da məşhur «Heydər babaya salam» şe»rini bu səpgidə yazmışdır. «Heydərbabaya salam» əsərində ana yurdda keçən günlərin nastolci həsrəti duyulursa, adı çəkilən əsərdə yaylaqda qəfil seldən bir göz qırpımında viran qalan yurdun müsibətlərindən danışılır.
Əsəd Nizam özü xan nəslindən olsa da, həmişə haqq, ədalət tərəfdarı olub, xalqa zülm edənlərə qarşı çıxıb, elə buna görə də xalq onu özünə başçı-elxanı seçib. Sonralar onun bu «vəzifəsi» rəsmi olaraq dövlət tərəfindən də tanınır.

Bədbəxtlikdən sonralar Əsəd Nizamın özünün yaşadığı, 12 min evi əhatə edən yurda bərk sel gəlir. Körpə oğlunu xilas etmək istəyən el şairinin özünü də sel aparır. «Sel apardı» adlı poeması bu günə qədər Savə vilayətinin Xərəqan bölgəsində, özəlliklə Əsəd Nizamın mənsub olduğu Gələvənd tayfasında dillər əzbəri və ürək dərdlərini göstərən ələmə çevrilmişdir. Əsəd Nizam bu poemada bütün duyğularını daha təbii və real vermək üçün xalq arasında işlədilən ifadələrdən, deyimlərdən, ağıtlardan istifadə etmişdir.

Qara bulut göy üzünü tutubdur,
Heç bilmənəm bəxtim nədən yatıbdır
Çərxi-fələk qollarımı çatıbdır,
Aralan bulut, aralan bulut,
Başımız üstündə qaralan bulut.

Çadırı qurmuşdum dəri-dərində,
Mən bir çırağıydım o Gələvəndə
Qırx bədov atlarım qaldı çəməndə,
Aparma sel, aparma sel amandı
Əkbər xan, Əsgər xan mənlən yamandı.

Eli tərəfindən elxanı seçilən Əsəd Nizam elin davarının belə yad ölkədə sağılmasına e»tinasız qalmır:


Xərab olsun Veysabadın dərəsi,
Dörd yanından sel gəlir olmur çarəsi
Əsəd Nizam idim ellər iyyəsi,
Bundan sora dudmanım dağılır,
El qoyunu yad ölkədə sağılır.

Yəqin ki, Əsəd Nizamın bu şe»ri Şəhriyarın yaradıjılığını daha dərindən öyrənmək və onu yaxşı mənimsəmək üçün gərəkli olajaqdır.
Örnək gətirdiyimiz bu şe»rin timsalında şifahi xalq ədəbiyyatının, el aşıqlarının və şairlərinin Şəhriyar sənətindəki izlərinin daha bir nümunəsinə rast gəldik. Ə.Nizamın sözü gedən şerini diqqətinizə təqdim edirik.

PƏRVANƏ MƏMMƏDLİ,
Filologiya elmləri namizədi

Əsəd Nizam

APARMA SEL AMANDI

Qara bulut göy üzünü tutubdur,
Heç bilmənəm bəxtim nədən yatıbdır
Çərxi-fələk qollarımı çatıbdır,
Aralan bulut, aralan bulut,
Başımız üstündə qaralan bulut.

Çadırı qurmuşdum dəri-dərində,
Mən bir çırağıydım o Gələvəndə
Qırx bədov atlarım qaldı çəməndə,
Aparma sel, aparma sel amandı
Əkbər xan, Əsgər xan mənlən yamandı.

Sel oyandı çadırıma dayandı,
Hər buxlayan yuxusundan oyandı
Gəlin xanım dedi:-Vay evim yandı,
Yaxamdan əl götür qaralı bulut
Burdan rədd olgunan bəlalı bulut.

Tulu gəldi dağla daşdan endirdi,
Daşlar dəydi qol-qıçımı sındırdı
İndi bildim fələk güjün bildirdi,
Bu sel mənim dudmanım dağıtdı,
Fələk vurdu xanimanım dağıtdı.

Xaraba qalsın Otaqlının çölləri,
Yağış yağdı joşqun etdi selləri
Suda üzər Nurullaxan elləri,
Xırda uşaq dağla daşa çalındı
Xədijə xanım yana-yana qal indi.

On iki min qara çadır dirəyim,
On iki min evli yeyər çörəyim
Ürəyimdə qaldı mənim diləyim,
Bundan belə düşmən elə əl tapar
Namərd qənim ölkəmizdə at çapar.

Elxanıydım, elxanilər içində,
Gümüş buxov atlarımın qıçında
Elxanını sel apardı biçində,
Hey baxaram selin ardı tükənməz,
Hey baxaram elin ardı tükənməz

Kim görmüşdü yay günündə boranı,
Bir gündə eylədi dörd nahaq qanı,
Sel apardı Mustafaquluxanı
Yurd dağıldı, obalarım köçüldü
Malım , janım getdi əmək heç oldu.


Kim görmüşdü yay günündə qar ola,
Adinə axşamı natuvar ola
Düşmənlərə bəxtlə iqbal, yar ola
Dostlarımız yas donunu geyələr
Əsəd Nizam getdi ah-vay deyələr.

Qara bulut qalxıb gəldi havaya,
Düşmən degil durax gedax davaya
Qələm-davat gətir yazaq Savaya,
Savanın xanları bizlən yamandır,
Qovlu qərar ilqarları yalandır.

Əsəd Nizam bu dərədən yollandı,
Qızıl saat biləyindən sallandı
Nəşi getdi Varamada çallandı,
Amandır sel dirəklərimi əymə
Özümü apardın, balalarıma dəymə.

Qazaq xəbər etdi xan, dur sel gəldi,
Ta yerimdən durdum sel evimə doldu
Ajiz Nurullamı əlimdən aldı,
Gözlərimin birdən nuru çəkildi
Əlif qəddim dal boyu tək büküldü.

Əl ayağım yerdən üzdü ağladım,
Ta janım var idi özümü saxladım
Başım yarıldı, dağ-daşa uğradım,
Uğurumuz bizim heç xeyrə olmadı
Bu yaylaqda bizə heç seyr olmadı.

Vurdu daşdan daşa sındı qollarım,
Əzama otursun ağır ellərim
Hənalı barmaqlar, bur səbillərim
Xörəyiynən nana döndü qardaşlar.
Bizə zülmlə sitəm oldu qardaşlar.

Xarab olsun Veysabadın dərəsi,
Dörd yanından sel gəlir olmur çarəsi
Əsəd Nizam idim ellər yiyəsi,
Bundan sora dudmanım dağılır,
El qoyunu yad ölkədə sağılır.

Kim görmüşdü bir belə tufan ola,
Fələk birisinnən belə yan ola
Məndən sonra Əbülfətxan xan ola,
Heç bilinməz başa nələr gələjək,
Dünya kimdən sonra kimə qalajaq.

Yaxdan dolu əşrəfiydi, qızıldı,
Sel apardı əlim əldən üzüldü
Başım dəydi daşdan-daşa əzildi,
Deynən bu il divan, xəraj olmasın,
Gələvəndi sıxıb dara salmasın.

Jüt yaxdanım Xoşköridə tutuldu,
Ev içində, el içində satıldı
Mustafanın barmaqları çatıldı,
Bu il yaylaq bizlərə qışlaq oldu
Açıq çöl el dustaq oldu.

Gedin deyin əziz qızım Turana
Qəlyanı doldura verə Jeyrana
Jüt-jüt ərəb atı qaldı virana,
Məndən sora atlarımı minən yox,
Bir qoç igid sərdarımı geyən yox.

Sel oynadı Otlaqlıdan gətirdi,
Varamada Gerçəkliyə yetirdi
Mənsur Ləşkər jənazəmi götürdü
Ana bajım qaşım qana bulandı,
Qırmızı birçəyim lata boyandı.

Belə deyir Quli şe»ri düzəldən,
Sərnevişti yazılmışdı əzəldən
Böyük xan jənazəmi salma nəzərdən,
Elxanının xar olmasın ölüsü,
Ağlasın yasında eli-ulusu.

_________
1.Əsəd Nizamın məhəllə rəqibləri olublar. 2. Əslən Şahsevən elindən olan Əsəd Nizamın qadını Xədijə xanım. 3. Dolu. 4. Veysabadda yer adıdır. 5. Əsəd Nizamın kiçik oğlu. 6. Natyar, najur,qaydasız. 7. Bu misrada onun meyidinin palçıq içində olmasına işarə edilir. 8. Buruq saç mə»nasındadır. 9. Ləjan. 10. Savənin Əlişar kəndinin çölüdür. 11. Savənin Zərənd bəxşinin kəndlərindən biridir, Varama çayı da oradan keçir. 12. Əsəd Nizamın ailəsindən biri ehtimal olunur. 13. Böyük hörmət və mənsəb sahiblərinin o dövrlərdə üst geyimi. 14. Əkin sahəsi. 15. Varama xanlarından olub Əsəd Nizamın qaynıdır. 16. Bataqlıq. 17. Şe»rin müəllifi Mustafa Quluxan (Əsəd Nizam nəzərdə tutulur) 18. Alın yazısı.

Read More

«Molla Nəsrəddin»dən öncə türkcə ilk satirik mətbu orqanı

«Molla Nəsrəddin» jurnalının Azərbaycan mətbuatı tarixində ilk satirik mətbu orqanı olduğu elm aləminə çoxdan bəllidir. İstər-istəməz məntiqi bir sual yaranır? Görəsən, «Molla Nəsrəddin»ə qədər ana dilində ona bənzər bir mətbu nümunəsi var idimi? Və «Molla Nəsrəddin»nin yaradıcısı Mirzə Cəlilin o barədə məlumatı olubmu?
Mənbələrdən öyrənmək olur ki, XIX əsrin 90-cı illərində, iki yerə bölünmüş Azərbaycanın o biri hissəsində – Cənubi Azərbaycanda, Təbriz şəhərində 1892-ci ildən başlayaraq «Şəbnamə» adlı kiçik formatlı mətbu nümunələri görünməyə başlayıb. Onun səhifələrində xalqı narahat edən sosial problemlərə toxunulur, mövcud quruluşdakı çatışmazlıqları tənqid edən kəskin yazılar hazırlanırdı.
Gizli üsulla çap olunan «Şəbnamə» adətən geçələr qapı və divarları yapışdırılırdı. Səhər açılanda artıq əhalinin gur olduğu bazar, məktəb və mədrəsələrdə yayılır, əldən-ələ gəzirdi. Geçələr yayılandığı üçün də adı «geçə vərəqləri» mənasını daşıyırdı.
O dövrdə dövlət qəzetlərinin çox zaman maraqsız və cansıxıcı olduğundan çətinliklə satılır, əhalinin müəyyən bir qisminə məcburi əbunə formasında paylanırdı. Belə «darıxdırıcı» ruznamələr (yəni qəzetlər (farsca)– P.M.) xalq arasında ruznamə–zornamə adını qazanmışdı. Belə qəzetlərdən birini vaxtilə M.F.Axundov «İran» qəzetinin münşisinə…» məqaləsində kəskin tənqid etmişdi.
Lakin pulsuz yayılan, icərisi baməzə, duzlu yazılarla və gülməli şəkillərlə bol olan iri vərəqələri sadə xalq böyük həvəslə oxuyurdu. Savadlıların barmaqla sayıldığı o dövrdə bu qəzetə maraq o qədər çox idi ki, bəzən məhəllə-məhəllə gəzib, onu oxutdurmaq üçün yazi-pozunu bilən adam soraqlayırdılar.
Haqqında söhbət açdığımız qəzetin naşiri və redaktoru istedadlı publisist Əliqulu Səfərov idi. Səməd Sərdariniyanın yazdığına görə, Ə.Səfərov cavan yaşlarında atasının yanında Rusiya və Türkiyədə ticarətxanaların idarəsi ilə məşğul olurdu. Bu ölkələrdə İran hökuməti tərəfindən sürgün edilmiş siyasi mühacirləri və yerli mütərəqqi fikirli ziyalılar ilə sıx təmasda olurdu. Sonralar vətənə xidmət etməkdən ötrü ticarəti tərk edib vətənə dönür.
XIX əsrin II yarısında bütün Şərq ölkələrində olduğu kimi İranda, o cümlədən Cənubi Azərbaycanda maarifçilik hərəkatı yayılmağa başlamış, əsrin sonuna yaxın isə geniş vüsət almışdı.
Maarifçilik hərəkatının önündə gedən ziyalılar həmin illərin 80-ci illərindən etibarən ölkəyə fayda gətirmək və xalqa əməli xidmət etmək niyyətilə yeni məktətlər, kitabxanalar açır, elmi-bədii kitabların yazılması, tərcüməsi və çapı ilə məşğul olur, yeni qəzet və jurnallar təsis edirdilər. Dövrün ən qabaqçıl zümrəsini təşkil edən bu ziyalılar çox zaman gizli cəmiyyətlər, siyasi qruplar daxilində birləşərək, mövcud quruluşa qarşı mübarizə aparırdılar.
Belə ziyalılardan biri də Əliqulu xan Səfərov idi. O, ölkəni konstitusiya ilə idarə olunan, hər sahədə inkişaf etmiş, xarici istismarçilardan asılı olma¬yan azad bir dövlət kimi görmək istəyirdi.
Ə.Səfərov qəzeti xalqı oyatmağın ən təsirli vasitələrindən biri hesab edirdi. Əvvəlcə o öz həmfikirləri ilə bərabər gizli bir mərkəz yaradır. «Gizli əncümən» adlanan bu mərkəzdə Əliqulu Səfərovla yanaşı dövrün görkəmli vətənpərvər ziyalıları M.Tərbiyət., S.M.Şəbustəri, H.Ədalət iştirak edirdilər. 1892-ci ildə Ə.Səfərov Təbrizdə qeyril-leqal olaraq «Şəbnamə» adlı, kiçik ölçülü satirik qəzet – vərəqə buraxmağa nail olur. Ə.Kəsrəvinin yazdığına görə Ə.Səfərov «Gizli əncümən»in üzvü olmaqla bərabər Məmmədəli Mirzənin gizli polis rəisi idi. Məmmədəli Mirzəyə gələn raportlar, məktublar Əliqulu xanın əlindən keçirdi. O bu vəzifəsindən istifadə edərək əlbir və həmfikir olduğu yoldaşlarını polisdən qoruyur, həm də ölkədə baş verən cinayətləri, mənfi halları açıb «Şəbnamə»də yayır geniş kütlələri xəbərdar edirdi.
XIX əsrin sonlarında İranda, eləcə də Cənubi Azərbaycanda yerli feodallara, yadelli inhisarçılara, şah rejiminə qarşı narazılıqlar getdikcə əhali arasında kəskin şəkil alırdı. Sonralar tarixdə «Tənbəki üsyanı», «Zeynəb paşa» və s. adı altında ingilislərin tütün inhisarına, yerli feodalların taxıl möhtəkirliyinə qarşı baş verən xalq hərəkatları o dövrün mətbuatında; ölkədən xaricdə nəşr olunan mühacir mətbuatında völkədəki gizli nəşriyyələrdə öz əksini tapmışdı.
Ümumiyyətlə, o dövrdə «Şəbnamə» adı altında gizli çap olunan nəşr nümunələrinə çox rast gəlmək olardı. Məşrutə inqilabı ərəfəsində dövrünün gizli halda yayılan qəzet, vərəqə və bəyannamələrə də «Şəbnamə» deyilirdi.
Satirik ruhlu bu kiçik ölçülü qəzet və ya vərəqələrdə dövrün Əliqulu Səfərov, Mirzə Həsən Rüşdeyyə Məhəmmədəli Tərbiyət kimi mütərəqqi ziyalıları İranın real ictimai-siyasi vəziyyətini açıb göstərir, xalqı müstəmləçilərə və istibdada qarşı mübarizəyə səsləyir, ölkədə islahatlar keçirilməsinə, qabaqcıl ideyaların yayılmasına səy göstərdilər.
«Şəbnamə»nin nəşri tarixi ilə bağlı ingilis şərşünası Edvard Braunun 1914-cü ildə Londonda çap etdirdiyi «Müasir İranın ədəbiyyat və mətbuat tarixi kitabında (E.Braun bir müddət İranda yaşamış, elmi tədqiqat işi aparmışdır. O İran ədəbiyyatı, Məşrutə inqilabı tarixi və s. əsərlərin müəllifidir. O Cənubi Azərbaycanın görkəmli ziyalılarından olan M.Tərbiyətlə yaradıcılıq əlaqəsi saxlayırdı. E.Braun İngiltəriyə qayıdarkən onun «İran mətbuat tarixi» adlı əlyazmasının üzərində işləmiş öz əlavələrini və o dövrdə İranın Rəşt şəhərində İngiltərə səfərətxanasının konsulu işləyən Rabinonun da yerli mətbuatla bağlı qeydlərini oraya daxil edərək ayrıca bir əsər kimi çap etdirmişdir. Kitabın əvvəlində əsərin əsl müəllifinin M.Tərbiyət olduğunu da xüsusi vurğulamağı unutmamışdır) «Şəbnamə»nin 1892-ci ildə Təbrizdə meydana gəldiyini, müntəzəm deyil, müvafiq vaxtlarda çap olunduğunu, redaktorunun və oradakı bir çox məqalələrin müəllifinin Əliqulu xan Səfərov olduğunu və çox zaman Ağaqulu imzasından istifadə etdiyini, gizli çap olunub yayılandığını, yeni ideyalarla zəngin, çox düşündürücü və satirik olub səhifələrinin əksəriyyətinin karikaturalarla bəzədildiyini qeyd edir, onu çox yüksək qiymətləndirirdi. Ən başlıcası isə E.Braun nüsxəsi günümüzə qədər gəlib çıxmayan bu qəzetin saylarından birini 1906-cı ildə gördüyünü yazır, oxucuları «Şəbnamə»nin satirik üslubu ilə tanış etmək üçün qəzetdəki yazıları örnək gətirir.
Həmin saydakı məqalələrin birində o dövrdəki çörək qıtlığı ilə bağlı dükan-bazarladakı qarma-qarışıqlıq və zorakılıqdan bəhs olunur: «Dünən xidmətçini səhər qəlyanaltısı üçün bazara çörək almağa yolladım. O səhər erkəndən çıxdı, evə 3 saatdan sonra gəldi. Geri qayıdanda onun paltarı cırıq-cırıq, üzü cızıq-cızıq olub, bədəni bir neçə yerdən yaralanmış, bütün vücudu göm-göy göyərmişdi. O dövrdə tüğyan eləyən aclıq bizə də sirayət etdiyindən onun gətirdiyi çörəyin çox quru və kiçik olmasına baxmayıb biz o loxma çörəyi dərhal parçalayıb bir neçə hissəyə böldük…».
Digər bir yazıda isə küçələrdə xirtdəyəcən çıxan palçıqdan və bu xoşagəlməz vəziyyətin Şah sarayına yaxın olan Baş küçədə də adı hal olduğundan bəhs olunur: «Dəvə karvanı Baş küçəyə çatanda palçıq bataqlığının içində batıb gözdən itdi. Bir az keçdikdən sonra onlar Acı çayın sahilində peyda oldular və yollarına davam etdilər». (Məqaləninin ixtisarla tərcüməsi müəllifə məxsusdur - P.M.)
Qeyd etmək lazımdır ki, E.Braun «Şəbnamə»nin həmin sayindakı yazıların türkcə (azərbaycanca - P.M.) yazıldığını, səhifənin tən yarısının şəkillərlə bəzədildiyini yazır. Lakin qəzetin nəşri tarixinin və məkanını göstərilmədiyini həmçinin redaktor və müəllifləri haqda heç bir məlumat verilmədiyini bildirir.
Əliqulu Səfərovun jurnalistlik fəaliyyəti tək «Şəbnamə» ilə bitmir. «Şəbnamə» primitiv jelatin üsulu ilə hazırlandığından onu texniki çəhətdən böyük tirajla yaymaq mümkün deyildi. Ona görə də o məsləkdaşları da daxil olmaqla litoqrafiya üsulu ilə müasir mətbuat orqanlarına yaxın olan qəzet nəşr etmək fikrinə düşür. Ə. Səfərov 1898-ci ildə demokratik yolu və yeni məzmunu ilə seçilən «Ehtiyac» və «İqbal» qəzetlərini, 1906-cı ildə isə satirik «Azərbaycan» jurnalını nəşr edir. O həmçinin Mirzə Cəlilin «Molla Nəsrəddin» jurnalı ilə əməkdaşlıq edərək jurnalın səhifələrində satirik felyetonlarla çıxış etmişdir.
Öncə qeyd edildiyi kimi Ə.Səfərov bir müddət Rusiya və Qafqazda yaşayıb fəaliyyət göstərmişdir. Qafqazın mütərəqqi ziyalları ilə yaxından əlaqə saxladığı üçün, çox ehtimal ki, onun Cəlil Məmmədquluzadə ilə tanışlığı və dostluğu olmuşdur. «Molla Nəsrəddin» jurnalının ilk nömrələrində çıxış etməsi (Xortdan imzam ilə) bir neçə mənbə tərəfindən təsdiq olunmuşdur. Belə güman etmək olar ki, C.Məmmədquluzadə Ə.Səfərovun özü və onun yaradıcılığı ilə «Molla Nəsrəddin»in nəşrindən öncə tanış imiş.
Fikrimizi əsaslandırmaq üçün yenə də mənbələrə müraciət edirik. Məhəmməd Tağı Sidqinin şəxsi arxivində onun 1903-cü ildə Qurbanəli Şərifzadəyə yazdığı məktubunda az da olsa «Şəbnamə» qəzeti haqda məlumata rast gəlirik. M.T.Sidqi dostu T.Şərifzadəyə qəzet haqqında qısaca məlumat verdikdən sonra ona yüksək dəyər verib yazır ki, başqa dövlətlərin paytaxt – qəzeti məqamında olan «Şəbnamə»nin mənfəəti, istər millət, istər məmləkət, istərsə də dövlət üçün qəzetdən artıqdır».
Cəlil Məmmədquluzadə avtobioqrafiyasında dostu M.Sidqinin Naxçıvanda açdığı yeni məktəb haqda yazırdı ki, «həmin məktəb biz yeniyetmə müəllim və ədiblər üçün bir darülfünun hesab olunur».
Eyni zamanda həm Məmmədtağı Sidqinin oğlu, Məhəmmədəli Sidqi «Tərcümeyi - halım» adlı xatiratında atasının İran, Rusiya və Türkiyədən ona göndərilən qəzetlri alıb oxuduğunu, bu qəzetlərin tək M.T.Sidqi deyil, onun həmməsləkləri tərəfindən də gizlində oxunduğunu qeyd edirdi.
Şübhəsiz ki, Məhəmmədtağı Sidqinin Naxçıvanda açdığı məktəbi tək məktəb yox, darülfünun hesab edən və M.T.Sidqinin həmməsləki kimi M.Cəlil, onun oğlu Məmmədəli Sidqinin yuxarıda qeyd etdiyi kimi, İran və başqa ölkələrdən göndərilən qəzetləri oxuyanlar sırasında olmuşdur. Söz yox ki, bu qəzetlərin içində «paytaxt - qəzeti» məqamında dəyərləndirilən «Şəbnamə» də var idi.
Ən nəhayət, mətbuat tariximizin görkəmli araşdırıcılarından olan Əziz Mirəhmədov əsərlərindən birində (Azərbaycan «Molla Nəsrəddin». B. 1980) gələcək «Molla Nəsrəddin» redaktorunun satirik yaradıcılığı ilə XIX əsrin son dövründə Təbrizdə gizli buraxılan satirik «Şəbnamə» arasında müəyyən yaxınlıq olduğunu güman etdiyini yazırdı.
O «Şəbnamə» ilə bərabər İstanbulda Azərbaycanın görkəmli yazıçısı M.Ə.Talıbov tərəfindən nəşr edilən «Şahsevən» qəzetinin də adını çəkirdi. Lakin bu başqa bir mövzu olduğuna görə biz ona toxunmuruq. Ə.Mirəhmədov yanılmırdı. Mətbuat tariximızlə bağlı samballı əsərlərin müəllifi, ən nəhayət M.Cəlil irsinin ardıcıl tədqiqatçısı Ə.Mirəhmədov bu fikrində yanıla bilməzdi.
Bütün yuxarıda yazılanlardan bu qənaətə gəlmək olar ki, «Molla Nəsrəddin» jurnalı çap olunmamışdan hələ 14 il öncə 1892-ci ildə Təbrizdə azərbaycan dilində «Şəbnamə» adlı kiçik formatlı satirik mətbu orqanı nəşr edilmişdir. İrandan Naxçivana Məmmədtağı Sidqiyə göndərilən bir çox qəzetləri, o cümlədən «Şəbnamə»ni onun özü ilə bərabər məktəbdəki məsləkdaşları da gizli oxuyarmış. Heç şübhəsiz ki, onların sırasında Məmmədtağının dostu Cəlil Məmmədquluzadə də var idi. Beləliklə, gələcək «Molla Nəsrəddin» jurnalının redaktoruna «Şəbnamə» bir qaynaq kimi müəyyən təsirini göstərmişdir. Sadə ana dilində yazılan gülməli şəkillərlə bəzədilən, xalq tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanan bu kiçik formatlı məxfi qəzet Mirzə Cəlildə xalqa hər çəhətdən yaxın olan bir jurnal çıxarmaq ideyasını doğurmuş, «Molla Nəsrəddin» kimi möhtəşəm bir satirik mətbu orqanının meydana çıxmasına səbəb olmuşdur.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat

1. Mirəhmədov Əziz. Azərbaycanın Molla Nəsrəddini. Bakı, 1980.
2. Məmmədquluzadə Cəlil. «Xatiratım». Əsərləri, III c., Bakı, 1967.
3. Sidqi Məhəmmədtağı. Məşədi Qurbanəliyə məktub. Az.MEA, Əlyazmalar institutu, f.20, s. v. 24.
4. Sidqi Məhəmmədəli «Tərcümeyi-halım». Az.MEA, Əlyazmalar institutu, f.20, s. v. 4.
5. Ordubadi Məmməd Səid. «Həyatım və mühitim». Bakı, 1966.
6. Browne Edvard The Persian Press and Poetry of Modern Persia. Cambrige, 1914.
7. Kəsrəvi Əhməd. Tarixe məşruteye İran. Tehran, 1333.
8. Sərdariniya Səməd. «Məhaşire Azərbaycani Təbriz».

Read More

Türk estradasının idolu - Ajda Pekkan

Onu hamı tanıyır, hamı dinləyir,yaşından, milləyyətindən, harada yaşamasından asılı olmayaraq. Onun şərqiləri melodikdir,ürəkçalandır,qəlbləri ovsunlayandır.Səsi də o qədər ecazkardır ki,dövrünün əfsanəsinə çevrilib. Bir zamanlar onun nəğmələrinə sevə-sevə dinləyən nəslə indi gənc nəsil də qoşulur. Valideynin bir vaxtlar dinlədiyini indi də övladlar eyni şövqlə dinləyir. Sənətçi üçün bundan böyük dəyər,mükafat varmı?!
Özü də oxuduğu nəğmələri qədər zərif və gözəldir, kino ulduzu kimi çəkici və həmişə moderndir. Uzun illər onun mahnıları Türkiyənin xitlərinə çevrilib. Bu, Türkiyə estradasının daim parlaq ulduzu,superstarı -Ajda Pekkandır. Mart ayının sonlarında Türkiyədə”Minilliyin fenomeni”adını qazanan iki müğənnidən biri oldu Ajda Pekkan.Ömrünün 60-cı ilində türk estradasının yaradıcısına,pionerinə göstərdiyi xidmətlərinə görə dəyər verildi.Bu xəbəri Azərbaycandan kənarda yaşayan Türk dünyasının dəyərləri ilə qürur duyan, qayğıları ilə bölüşən,sevincləri ilə paylaşan bir soydaşımızdan eşidəndə çox sevindim.
Sovet dönəmində Türkiyədən çox uzaq düşmüşdük. Yeganə olaraq bizi bağlayan ara-sıra kino festivallar, bir də nadir hallarda Bakiya konsert verməyə gələn bənzərsiz türk müğənniləri Nezrin Sipahi, Emel Sayin,Müşerref Akay və b.olub.Mənim yaşıdlarım Azərbaycanlıların qəlbini fəth edən və Bakıda yalnız məhdud şəkildə kasset,videoları olan və yayılan Barış Manço, Zeki Müren Ajda Pekkan kimi ünlü sənətçilərin füsunkar səsini dinləməkdən xüsusi zövq alıblar.Siyahını uzada bilərdim.Amma məhz bu üç sənətkar bu gün Türkiyənin musiqi sənətinin simvoluna çevriliblər. Zeki Müren klassik xalq mahnılarına yeni ruh,Barış Manço populyar havalara yeni nəfəs gətirmiş. Ajda Pekkan bir şarkıçı kimi ( o illərdə İngiltərədə” Beatles”qrupunun gördüyü işi, o Türkiyədə görmüşdü) türk estradasinda modern pop-muzikin təməlini qoymuşdur.
Ajda Pekkan yerli şərq havalarına qərb çaları gətirib.Fransada,Amerikada,Ingiltərədə sənət təcrübəsi keçib, repertuarında şərq-qərb musiqisinin sintezinə genış yer verib. Türk dünyasını təmsil edib.Bunun qarşılığı olaraq Şərqə daim sirrli dünya kimi baxıb,orada ekzotik məqamlar arayan fransızlar,amerikalilar öz bəstələrinə şərq elementləril gətiriblər.Bunlar ayrı bir yazının mövzusudur Mən Ajda Pekkanı bir az da yaxından tanıtmaq istəyirəm Ajda 12 fevral 1946 ilde hava donanmasi hərbçi zabiti Ridvan Pekkan ve onun omur boyu vuruldugu Nevin hanimin ailəsində dünyaya gəlib. Iki ilden sonra bacisi dogulur. Məğrur türk zabiti Pekkan həyatdan erkən getsə də özündən sonra yadigar qoyduğu iki qızına-Ajda və Semiramisə-vətənə ,millətə sevgi və xidmət, seçəcəyi peşədə professionallıq bir də nizam-intizam və zəhmətsevərliyi aşılamışdı.İllər kecəcək bu iki baci türk xalq və populyar musiqisinin önündə gedəcək. (Semiramis bir neçə albomlarını yazdırıb, ailə həyatıyla ilgili Avropaya köçməli oldu.Səhnə aləmindən ayrı düşən Semiramis, incəsənət və biznes sahəsində çalismağa başladı). Ajda Türkiyə estradasının simvoluna cevriləcək.
Ayda 14 yaşından professional sarkıçıi işləməyə baslayir,musiqi karyerasında 2 ildən sonra 1962-ci ildə önemli premiya alır. O dövrdə Cati adlanan çox populyar klubda müğənni kimi meydana çıxır. Bir il sonra o “Turk film sənayesi üçün yeni istedadlar axtarışında”müsabiqəsinin qalibi olur.Az keçmir ki, Türk film sənayesində tanınmış ulduza çevrilir . Ayhan Işik, Cuneyt Arkin, Izzet Günay kimi ünlü aktyorlarla ilə birgə 50-yə yaxın kinofilmə çəkilir.
Amma Ajdanın ən böyük arzusu müğənni olmaq idi.Atası hərbçi olduğundan tez-tez yaşayış yerlərini dəyişirdilər.Uşaqlıq illərinin çox hissəsi Türkiyənin hərbi dəniz bazasında –Gölcügdə amerikalı ailələr yaşayan çevrədə keçmişdi.Ona görə də Amerika və Avropa mədəniyyəti ona yad deyildi. İtaliyan ,fransız və İngilis dillərində mahnıları olduğu kimi oxumağı yaxşı bacarırdı. Bəlkə də elə bu səbəbdən Qərb üslublu populyar mahnıları ondan gözəl oxuyan yox idi.Enrike Masias, Demis Russos, Patrisiya Kaas, Mort Şuman və V.Silviya ilə birgə çalışıb duetlər oxuyur.Hələ 16 yaşında doğma şəhərlərində “Los Katikos”ansamblında çıxış edərkən Türkiyədə məşhur mahnı sözləri müəllifi kimi ad qazanan Fecri Əbsioğlu və caz müğənnisi İlham Genser ilə tanış olur.Bu iki şəxs Ajdaya repertuarının zənginləşməsində və vokal sənətini mənimsəməsində yardımçı olurlar. İlk mahnısı “Göz deydi bana”1964-cu ildə yazılıb yayılır.60-70-ci illərdə Türkiyənin bənzərsiz sənətçisi Zeki Mürenlə duet hazırlayır, bir neçə dildə musiqi valı buraxır.Avropada keçirilən müxtəlif mahnı festivallarında uğurla iştirak edir. Yetmişinci illərin başlanğıcında Ajda Pekkan artıq xarici musiqi şirkətlərinin diqqətini çəkir. “Filips” kompaniyası ilə uzunmüddətli müqavilə bağlayır, alman və fransız şou cənayesi üçün mahnıları və iki “Ajda Pekkan”albomu çıxır.Daha sonra
məşhur fransız müğənnisi Enrike Masias və digər fransiz müəllifləri ilə birgə işlədiyi fransızdilli albomları işıq üzü görur.
Ajda Pekkan Türkiyəni ” Avrovisiyon “ festivalında da təmsil edib. 1980-ci ildə.Okeanın o tayında, Amerikada bir il yaşadığı müddətdə klassik türk mahnılarını caz üslubunda işləyib hazirlayır. Onun «Sen Mutlu Ol»adlı albom variantını cıxarır.Minilliyin sonunda«Ajda Pekkan türk gənclərinin kumirləri ilə birgə” başlığı altında bir çox albomlarını çıxarır. 1998-ci ildə, Türkiyənin Mədəniyyət Nazirliyi onu Dövlətin müğənnisi elan edir.2010-cu ildə isə sonsuz pərəstişkarları tərəfindən “Minilliyin fenomeni” seçilir.Albomlarının adı kimi özü də Türkiyə, eləcə də Türk dünyasının estradasının Superstar, Diva və Primadonnasına çevrilir.
Deyirlər, insanda tək səsə zaman hökm edə bilmir. İnsan yaşlanib vücudu dəyişsə də,səsi çox az dəyişir.Səsi ona xəyanət etmədi. Ajda pərəstişkarlarının gözündə,yaddaşında, qəlbində olan sevgini yaşatmaq üçün görünüşünü hər zamankı halda saxlamaq üçün estetık əməliyyatlar keçirdi. Beləcə, gözəl, gənc, sportiv görkəmi ilə oxuduqları şərqiləri ilə indi də qəlbləri fəth etməktədir. .
Şərqilərində oxuduğu kimi bu dünyadan “Kimler geldi,kimler keçti”sə amma onun kimi oxuyan,”Tanrı müsafiri”olmadı.Bağlandığı sənət naminə çox acılar çəkdi,heç vaxt şou” bazar”ına qatılmadı ucuz şöhrətə uymadı.Sonda da daxili saflığını saxlayıb qoruya bildi-“ Ağlama anne benim üçün”şərqisində söylədiyi kimi; (bəlkə də belə gənc qalmağının sirrlərindən biri də” onun içində hələ də bir cocuqun oturmasıdır”)

Ne hayatlar ümidiylə
Zamansız yollara düşdük
İlk yenilen biz degildik, elbet
Gün oldu dünyaya küstük
Ağlama anne benim üçün,ağlama
Ben de her kes qeder yandım
Sen ne olur cocukluğumu saxla,
Tek qalan bu elimde, ovucumda

Tipik şərq və qərb melodiyalarının sintezindən yaranmış mahnılarının sözləri qeyri-adi romantik şeirilərdən bəstələnib.Həzin musiqiyə bələnmiş”röyalarımda belə tək səni sevdim.. misrası-pak sevgidən,”Sən sarıl,o sene sarılmasa...”sözləri isə-dostluq və barışdan pıçıldayır bizə.Ajda Pekkanın mahnılarını dinləyəndə xəyallara dalmamaq mümkün deyil. Səni alıb haralara aparmır ki... Kiçik bir mahnıda böyük bir eşq dastanı,məhəbbət masalı.Bir ömrün romantik yaşantıları..Həyata inam ,insanlara sevgi , xoş ovqat, nikbinlik bəxş edir onun səsi.
Səsi,gözəlliyi,geyim,jest və davranış tərzləri ilə Ajda Pekkan türk dünyasının uzun illərdir idoluna çevrilib
P.S Türkiyənin bu sənətçiyə verdiyi dəyərə gəlin bizlər də qoşulaq.Çünki,Ajda Pekkan bütün Türk Dünyasının sənətçisidir,modern, pop-musiqisinii türk estradasına ilk olarak gətirib yerləstirən və dünyaya türk musiqisinin modernliyini ilk açib tanıtdiran sarkıçı-müğənnidir.

Read More

İranda folklor irsimizi yaşadanlar

İranda uzun bir vaxt toplum halda yaşayan türk ellərini son dövrlərdə inzibati ərazi bölgüsü adı altında bir-birindən ayıraraq fars mühitinə uyğunlaşdırmağa çalışmışlar. Bundan başlıca məqsəd dili və mədəniyyəti yasaq edilmiş, ayrı-ayrı inzibati-ərazi vahidlərində yaşayan böyük bir xalqı farslaşdırmaq idi.
Bütün bunları görən və duyan türk ziyalısı Əli Kəmali yorulmaq bilmədən el-el, oba-oba gəzərək səpələnmiş türklərin çağdaş və keçmişdə yazıb yaratmış şairlərinin əsərlərini, türk ellərinin folklorunu, yer adlarını öyrənməklə məşğul olaraq xalqa tanıtdırıb.
Əli Kəmali İranda rəsmən Azərbaycan adlandırılan ostanların (Şərqi Azərbaycan və Qərbi Azərbaycan əyalətlərinin) sərhədlərindən uzaqda yaşayıb-yaratmış Azərbaycan türk şair və aşıqların əsərlərini, həmin ərazilərdə yaşayan xalqın folklor nümunələrini toplayıb araşdıran alimlərdəndir. O, İranın tam mərkəzində yerləşən, rəsmən Azərbaycan adını daşımasalar da, həqiqətdə Azərbaycan türklərinin tarixi məkanı olan Həmədanda, Əsədabadda, Zərənddə, Savədə yaşayan həm 5 milyonluq əhalinin və həm də oradakı coğrafi yer adlarının tamamilə türk mənşəli olduğunu araşdırmalarla sübuta yetirmişdir. Araşdırıcı alim bu işə bütün şüurlu ömrünü fədakarcasına sərf etmiş, 60-dan çox söz ustasının əsərlərini və 70-dən artıq folklor materiallarını toplayıb ərsəyə gətirmişdir.

Əli Kəmali 1944-cü ildə Savə şəhərinin Qərəqan (Xarqan) mahalının Bəndəmir kəndində anadan olub. Atası Əkbər Kəmali həm əkinçiliklə məşğul olmuş, həm də kənd məktəbində müəllimlik etmişdir. Kəmali nəsli Qərəqan mahalının tanınmış alimlərindən olan Seyidlərə mənsub olmuşdur.
Əli ilk təhsilini öz kəndində, atasının dərs dediyi məktəbdə almış, sonra Savə şəhərinə gedərək təhsilini orada bitirmişdir. 1957-ci ildə Tehran Universitetinin hüquq fakültəsinə girmiş, ali təhsilini başa vurduqdan sonra ədliyyə vəkili olmuşdur. Əli Kəmali Tehranda ən yaxşı vəkillərdən biri kimi şöhrət qazanmışdır.
Ürəyi vətən eşqi ilə döyünən Əli Kəmali bu yolda hər cür mənəvi və maddi fədakarlığını əsirgəməmişdir. O, tək hüquqşünas olmayıb, folklorçu, şair, alim, tarixçi kimi öz vətəndaşlıq borcunu xalqı və ölkəsi qarşısında ödəməyə çalışırdı. Onun qələmindən çoxlu mənzum və mənsur şerlər, elmi ədəbi məqalələr çıxmışdır.
O, İran türklərinin, el aşıq və şairlərinin, eləcə də Güney dialektlərinin xəritəsinin yaradılması kimi böyük bir işin başlanğıcını qoydu. Heyf ki, vaxtsız ölüm onun gərəkli işlərini başa vurmağa imkan vermədi.
Əli Kəmalini ilk dəfə ədəbi aləmə tanınmış türkoloq alim, professor Qulamhüseyn Beqdeli təqdim edib. Q.Beqdeliyə görə Telimxanın əsərləri, Əli Kəmalinin başqa toplama və araşdırmaları, Azərbaycan türk dilinin ləhcələrini oyrənmək və türkologiya sahəsində yeni bir hadisəyə çevrilə bilər. Həqiqətən də Əli Kəmali Azərbaycan türkologiya elmi üçün çox mühüm tədqiqat sahələrini kəşf etmişdir. Çox dəyərlidir ki, Əli Kəmali apardığı araşdırmaların sonunda belə bir mühüm nəticəyə gəlir: İranda yaşayan türklərin çoxunun dili bir sıra məhəlli ləhcələrə ayrılan Azərbaycan türkcəsidir. Bununla bağlı onun «Türkmən Mahmud» məqaləsində yazdıqlarını olduğu kimi sizlərə çatdırmaq istəyirik: «Bizim Məzəlqan və Savə mahalında danışılan türki Azəri türkcəsindədir. O sıradan Türkmən Mahmudun dili də bu ləhcədən yaranıb».
Əli Kəmali Həmədanın Savə bölgəsindəki 700-dən çox kəndin dilinin Azərbaycan türk dili olduğunu topladığı qaynaqlarda üzə çıxardı. O, həmçinin Orta İran türkləri kimi qəbul edəcəyimiz bu bölgə dili və mədəniyyəti ilə «Gilqamış» dastanı arasında olan sıx bağlılığı göstərirdi. O sıradan bu el obada yaşayan bir milyondan çox Qaşqay türklərinin mədəniyyətini tanıtdı. O, Telimxan, Türkmən Mahmud, Səngəgli Aşıq Rza Əli, Qırmızınlı Fəqir, Məzəlqanlı Asim, Müslimabadlı Qüdsi, Süsənqanlı Müntəzir, Əlvinli Mahmud Xoşnevis, Zərgərellili Quluxan, Misirxanlı Əkbər Rəzzaqi, Suludərəli Əndəlib, Vərcəndli Pənahi, Bəndəmirli Şeyx Həsən Mehtərmi, Misirqanlı Asi, Acanlı Asi, Həmədan kəndlərindən olan Eynə¬badlı Davəri, Kahardlı Fani, Dərgizinli Molla Əhməd, Niyirli Əfşar, Qulu¬kəndlili Yadigar, Məhzun, Kövsər, eləcə də onlarla belə el şairini arayıb tapımş, o sıradan 30-dan artıq aşıq dastanı əldə etmişdir.
Əli Kəmalinin ən böyük işlərindən biri 200 il bundan öncə yaşamış Telimxan kimi qüdrətli bir söz ustasını tapıb, öyrənib xalqa tanıtdırmasıdır. Əli bəy özü də Telimxanı təqdim edərkən onun türk aləmi üçün böyük bir tapıntı olduğunu söyləyir. O, Telimxanın əsərlərini toplayıb, araşdırıb, öyrəndikdən sonra 13 min beytlik divanını bütövlükdə çapa hazırlamışdır. Ə.Kəmali Telimxanın yaradıcılığı ilə Xəstə Qasım, M.P.Vaqif, Nəbati, Mehtimqulu yaradıcılığı arasında bədii müqayisələr aparmış, onların oxşar və fərqli cəhətlərini ortaya çıxarmışdır.
Telimxanın Molla Pənah Vaqifin bir sıra şerlərinə nəzirələr yazdığı bəllidir. Əli bəy Telimxanın əsərlərini araşdırarkən onların içərisində Vaqifin indiyədək çap olunmamış üç şerini də tapıb üzə çıxarıb. Xəstə Qasımın doğulduğu yer, (Tikmədaş) ailə vəziyyəti, yeni tapılmış şerləri, qəbrinin yeri bu yeniliklər sırasındadır.
Əli Kəmali bizə az tanış olan Qaşqay, Əbivərd, Əfsar tayfalarının tarix və ədəbiyyatına da toxunur. Qaşqaylardan yazarkən «Qaşqay» sözünün bir neçə anlamı olduğunu söyləyir. Onların yaşadığı yerlər, əhalisinin sayı ilə bağlı bilgi verir. Deyir ki, vuruş və savaşlardakı qoçaqlıqlarından çox yazılsa da, onların elm və sənət adamlarından az yazılıb. Bu boşluğu azda olsa doldurmaq üçün Məhzun Qaşqayi, Yusif Xosrov və başqalarının yaradıcılığından söz açır.
Əli Kəmalinin toplayıb araşdırdığı söz ustalarını yaşayıb yaratdıqları əraziyə görə şərti olaraq dörd yerə bölmək olar. 1. Save və Həmədan şairləri. 2. Qərəqan şairləri. 3. Qaşqay şairləri. 4. Dərgizin şairləri.
Əgər Savə şairlərinin qələminə qəliz ərəb-fars tərkibli sözlərdən və fars düşüncə tərzindən tamamilə uzaq, təmiz türk dilində yazılmış şer parçaları mənsubdursa, Dərgizin şairlərinin yaradıcılığında bunun tam əksini görmək olar.
Əli bəy X yüzillikdən bu yana İranda hakimiyyət sürmüş farsca yazan türksoylu hökmdarlarla bağlı yazır ki onlar fars dili və mədəniyyətini qılınc və qələmləri ilə qoruyaraq bu dildə yazıb yaratmış, onu yüksəkliklərə qaldırmışlar. 900 il İranda, Türküstanda, Rumda, Hindistanda, İraqda hökmdarlıq edən və farsca gözəl şerlər yazan çoxlu türksoylu dövlət başçısının adını çəkərək onların əsərlərindən misallar gətirir.
Əli Kəmali onu da bildirir ki, tanınmış türk sülalələrinin şahları öz yanlarına farsca yazan şairləri toplamış, özləri də duymadan öləziyən far dilinin, mədəniyyət, siyasət və iqtisadiyyatının bütün yönlərini ələ alaraq ərəb dilindən yüksək tutmuş, onu yaşatmış və belə demək olarsa, düşmənlərin əlini İrandan çəkib iranlılara nəfəs almaq və fars dilində danışmaq imkanı vermişlər. Onun bu mövzudan olan yazısından iki misal gətirsək, maraqlı olar. «Türk Qacar şahlarına yaxın olan Fətəli şah çağdaş Tehran ləhcəsi sayılan fars dilində ilk kərə danışaraq onu geniş yayan olub. O, qüdrətli bir şair olaraq fars dilində Xaqan təxəllüsü ilə şerlər yazıb. Hind sultanlarının ən qüdrətlisi sayılan Humayun şahın oğlu Əkbər şah da şair imiş. Onun əmri ilə bir çox kitablar sanskritdən farsçaya çevrilib».
«Bir millət öz mənliyini tanımazsa, varlığına inanılmayacaq» söyləyən Kəmali İranda hər tərəfə səpələnmiş türk mənəvi fikrini, sərvətini, xalq folklorunu toplayıb, xalqa qaytardı.
Ə.Kəmalinin vaxtsız vəfatını, topladığı və yazdığı əlyazmaların pərakəndə halda qaldığını nəzərə alaraq onun hazırladığı folklor toplularının adını qeyd etməyi lazım bildik. Bunlar aşağıdakılardır:
«Kəlbi-Nurizad», «Mahmud Nigar», «Şah İsmayıl», «Tufarqanlı Abbas», «Mosum-Əfruz», «Aşıq Qərib», «Xan Əsgər-Məcub», «Vərqa və Gülşa», «Nəcəf -Şahcamal», «Qaradağlı Qurbanla Pəri», «Fərhad-Gülşad», «Şeyidi-Pəri», «Həmraz, Səlminaz, Sayıaz», «Təharimizə ilə Zöhrə», «Köklü Məhəmmədlə Pəri», «Əsli-Kərəm», «Bəhram-Güləndam».
Əli bəy yazılarından birində yada salır ki, dəftərlər yırtılıb, kitablar suya atılıb və qələmlər sındırılanda türkün aşıqları ellərinin ədəbiyyatına qulluq etməyi gərəkli sayıblır. O, bu el ədəbiyyatını 35 illik gərgin əməyi ilə ağızlardan kəlmə-kəlmə, əlyazmalarından, əski təzkirələrdən sətir-sətir yığmış, bunun nəticəsində həcmi təxminən 100 cildə yaxın olan bir bədii sərvəti ərsəyə gətirmişdir. Kəmalinin gördüyü bu nəhəng işi yalnız Salman Mümtaz və Firudin Köçərlinin gördükləri iş ilə müqayisə etmək olar.
Onun araşdırmaları, topladığı folklor və etnoqrafiyaya dair materialları Güney Azərbaycanı öyrənmək üçün misilsiz xəzinədir. Bu xəzinəni qorumaq, onun toplama və araşdırma işlərini bir araya gətirib çap etmək öz növbəsini gözləyir. Topladıqlarının cüzi hissəsi «Varlıq» jurnalında nəşr olunub, əsas hissəsi təəssüf ki, əlyazma şəklindədir.

Read More

Azərbaycan maraqlarını əks etdirən yeganə rusdilli qəzet

XIX əsrin 80-ci illərindən başlayaraq Çar Rusiyası Azərbaycanda hər hansı şəkildə təzahür edən ictimai-inqilabi hərəkatların qarşısını almağa çalışır, yeni yaranan milli mədəniyyətin tərəqqisinə əngəllik törədir, milli əyalətlərlərdə dövrün sosial-ictimai və bu kimi vacib məsələlərinin müzakirəsinə ciddi senzura rejimi ilə məhdudiyyət qoyurdu.
Qeyd olunan dövrdə Azərbaycanda H.B. Zərdabinin çıxardığı ”Əkinçi”dən başlayaraq Ünsüzadə qardaşlarının çıxardıqları sonuncu “Kəşkül” qəzeti bağlandıqdan sonra müəyyən bir zaman kəsiyində doğma dildə mətbuat nəşr olunmadı.Azərbaycan ictimai-mədəni mühitində informasiya boşluğu, vakuumu yarandı. XIX əsrin 90 –cı illərindən M. Şahtaxtlının “Tiflis” (1896),N.Nərimanovun “Təzə xəbərlər” (1899),bir müddət sonra yenə N.Nərimanovun “Məktəb” jurnalını (1901) buraxmaq haqqındakı ərizələri,eləcə də T. Sidqi,S.M.Qənizadə, A.O.Çernyayevskinin Azərbaycan dilində qəzet çıxarmaq cəhdləri müxtəlif bəhanələrlə rədd edildi.

Azərbaycan yazarları da öz əsərlərini Peterburq,Moskva,Tiflis və s. şəhərlərdə buraxılan mətbuatda çap etdirmək məcburiyyətində idi. Ziyalıların bir qismi o dövrdə ölkənin hüdudlarından kənarda təhsil almışdılar.Xaricdə təhsil alan ziyalılar Rusiya və Avropa eləcə də Asiya ölkələrində dərc olunan qəzet və jurnallarda iştirak edirdi. Onlar öz publisistik məqalələrini xüsusilə o dövrdə rusca nəşr olunan”Kavkaz”, ”Novoye obozrenie”, “Moskovskie vedemosti”,”Kaspi” kimi mətbu orqanlarında dərc edirdilər. Onların içərisində Bakıda nəşr olunan “Kaspi” qəzeti xüsisilə seçilirdi.Onun səhifələrində tanınmış Azərbaycan ziyalıları müntəzəm çıxış edirdi.

”Kaspi” ilk dəfə çıxdığı illərdə neft Bakısına aid iqtisadi, kommersiya xəbərlərini yayan qəzet idi.Təsadüfi deyil ki,Azərbaycan mətbuatında ilk dəfə reklam məhz elə bu qəzetin səhifələrində görünmüşdü.Qəzetin redaktorları və əməkdaşları içərisində Rusiyanın və Qafqazın nüfuzlu qəzet və jurnallarının publisitləri az deyildi. Rus,yəhudi,gürcü əsilliA.A.Veyenberq,E.A.Bondarenko,P.T.Qordiyevski,V.V.Kuzmin,N.A.Sokolinski,İ.L.Xoneli,Q.Mayaşvili və bu kimi tanınmış publisistlər Rusiyanın mütərəqqi qəzet ənənələrini Azərbaycana gətirmişdilər.”Kaspi” qəzeti Azərbaycanda XIX əsrin sonralarında Avropanın qəzet standartlarına uyğun nəşr olunan bir mətbu orqanına çevrilmişdi.
Çapının ilk illlərində qəzet olduqça özünə az oxucu toplamişdi.Bu barədə qəzetin 10 illiyi ilə baglı çap olunan məqalədə deyilirdi:”Kütlə yeni mətbuat orqannını şübhə ilə,bir çoxu isə sərt qarşıladı.Bütün ziyalıların içərisində məqalələrini yeni orqanda çap etdirmək qərarina gələn ,özü də çox gizli sürətdə,bir-iki adam güc-bəla ilə tapildı”.
Nəşrinin ilk illərində qarşilaşdiği çətinliklərə baxmayaraq “Kaspi” öz ətrafına milliyətcə və əqidəcə müxtəlif olan publistləri topladi.”Teleqramlar”,”Xarici xəbərlər ”,”Mətbuat xülasəsi”rublıkası altında dərc olunan xəbərlərdə təkçə Rusiyada deyil,dünyada baş verən hadisələri, yenilikləri oxuculara çatdırırdı.
1884-cü ildən başlayaraq,nəşrinin dördüncü ilində qəzet həftədə üç dəfə deyil, gündəlik çıxır.”Kaspi” qəzeti artıq eyni tipli xəbərlərlə kifayətlənmir, öz səhifələrində sosial-ictimai incəsənət,ədəbiyyat və s. bəhs edən məsələlərə geniş yer ayırırdı.Qəzetin tirajı ildən ilə artır, ictimai auditoriyası,yayıldığı coğrafi məkanı da genişlənirdi.”Kaspi”qəzetinin tanınmış araşdırıcısı Səmayə Mövlayevanın yazdığına görə qəzetin Rusiyanın mərkəzi şəhərlərində,habelə Türkiyə,İran,Paris,London və Berlində də oxucuları vardı.Qəzet ümumrusiya müsəlmanlarının mətbu orqanına çevrilmişdi,bu da sözsüz ki, qəzetə 90-cı illərdən başlayaraq redaktorluq etmiş Topçubaşovun nüfuzu və xidmətləri sayəsində olmuşdu. Görkəmli Azərbaycan missenantı və uzaqgörən neft maqnatı H.Z.Tağıyev ana dilində mətbuat çap olunmasının mümkünsüzlüyünü görüb o dövrdə populyar olan“Kaspi” qəzetini satın alır. H.Z.Tağıyev qəzeti azərbaycanlıların milli maraqları istiqamətinə yönəldib Ə.Topçubaçovu qəzetin ixtiyar sahibi etmişdi. Həmin illərdən başlayaraq qəzetin ətrafına yeni milli demokratik ruhlu ziyalılar toplaşır.
Qəzetdə Azərbaycanlıların milli şüurunun formalaşmasına xidmət edən taleyüklü məsələlərdən yazan Ə.Ağaoğlu ,Ə.Topçubaşov,Ə.Hüseyinzadə,M.Şahtaxtlı,H.Zərdabi kimi tanınmış ziyalılar və redaksiyanın əməkdaşı olmasalar da, ayrı-ayrı vaxtlarda qəzetlə əlaqə saxlamiş, qələmlərindən çıxan yazılarla xalqın maarifləndirilməsinə böyük xidmət göstərmiş Üzeyir və Ceyhun Hacıbəyovlar,M.Mahmudbəyov, N.Nərimanov, F.Köçərli, E.Sultanov, Bayraməlibəyov, E. Sultanov , M.Hacınski H.Minasazov,M.Sidqi,S.M.Qənizadə kimi müəlliflər çıxış edirdi.
“Kaspi” qəzeti öz oxucularını iqtisadi-sosial və siyasi məsələlərlə yanaşı klassik irs, xalq yaradıcılığı, ayrı-ayrı yazıçı və şairlərin yaradıcılığı ilə də tanış edir. Qəzetdə “Ədəbi-tənqidi” şöbə aşağıdakı aşağıdakı rubrikalarla yazılar təqdim edir: “Ədəbi qeydlər”, “Bizim jurnallar”, “Jurnal icmalı”, “Tənqid və biblioqrafiya”, “Teatr və musiqi”, “Müsəlmanların həyatından və mətbuatından” və s.
«Kaspi» qəzetinində ictimai-siyasi hadisələrlə yanaşı mədəniyyət və incəsənət sahəsində də baş verən hadisələr də öz əksini tapırdı. Qəzetdə “Teatr və musiqi” rubrikası açılmış və burada Bakının musiqi və teatr həyatı haqqında məlumatlar verilirdi.Məlum olduğu kimi, XIX əsrdən başlayaraq Azərbaycanda cərəyan edən ictimai-siyasi hadisələr ölkədə maarifçilik hərəkatının inkişafına təkan verirdi. Bütün sahələrdə köklü dəyişikliklər yaranırdı. Bu dövr daha cox Azərbaycan teatrı üçün əlamətdar də oldu. H.Zərdabi və görkəmli yazıçı N.Vəzirovun təşəbbüsü ilə 1873-cü ildə Bakıda M.F.Axundovun «Lənkəran xanının vəziri» (10 mart), bir ay sonra isə «Hacı Qara» komediyasının tamaşasıyla Azərbaycanda dünyəvi peşəkar teatrın təməlini qoyuldu. Yeni formalaşan teatrların ilk fəaliyyət dövründə repertuarın əsasını M.F.Axundovun komediyaları təşkil edirdi Oxucular məhz bu qəzet vasitəsi ilə Azərbaycanın görkəmli dramaturqları olan M. F. Axundovun, N. Vəzirovun, Ə. Haqverdiyevin, N. Nərimanovun tamaşaya qoyulan pyesləri haqqında geniş məlumat əldə edirlər.
Qəzetdə «Teatr və musiqi» başlığı altında teatr həyatına aid yazılar ardıcıl olaraq çap olunurdu.
O dövrdə bir məqalə müəllifi Bakını oprettalar teatrı adlandırmışdı. Qəzetdə də müsəlman teatrlarından məhz opera və operettalar haqqında yazılara geniş yer verilirdi. Azərbaycan məkanında yeni olan opera və operetta janrları çox tez bir zamanda sevilmiş və populyarlaşmışdı. Bu illərdə teatrda opera, operetta və musiqili komediya janrları aparıcı rol oynayırdı. Ü.Hacıbəylinin, M.Maqomayevin, Z.Hacıbəyovun opera və musiqili komediyaları milli musiqi ənənələri ilə zəngin idi.»Kaspi» qəzetinin 1913-cü il 4 yanvar tarixli nömrəsinin «Teatr və musiqi» rubrikası ilə nəşr olunan bir məqalədə yazılırdı ki,neçə vaxtdan bəri müsəlmanlar arasında inkişaf edən opera sənəti 1912-ci ildə bir qədər də irəliləmişdir. Bəstəkar Ü.Hacıbəyovun iki yeni operası meydana gəlmişdir. «Əsli və Kərəm» və «Şah Abbas və Xurşidbanu»dan ibarət olan bu operalardan sonuncusu musiqi cəhətdən daha çox müvəffəqiyyət qazanır…»
«Kaspi» qəzetindəki başqa bir yazıda isə deyilirdi ki, Türklərdə belə bir məsəl var, al da geysən yaraşar, şal da geysən yaraşar. Bu məsəl bizim müsəlman teatrına nə qədər münasib məsəldir. Teatrımız inkişaf edir və bu nəcib iş üçün nə edilərsə, biz ona minnətdar olmalıyıq. Qoy bu hələ cilalanmamış olsun, qoy bu hələ nöqsanlı görünsün, lakin bizim teatrımız hələ gəncdir, gələcəkdə o, öz yaradıcılarına və zəhmətkeşlərinə təşəkkür edəcəkdir. Biz dramı çox çətinliklə qaldırdıq, heçdən bir şey yaratdıq. Bir o qədər keçmədi ki, opera meydana gəldi və gəldiyi saatda da tamaşaçılar tərəfindən sevinclə qəbul edildi. Opera müəllifi, sonra operetta yaratmağı qarşısına bir məqsəd kimi qoydu. Bu, tamaşaçıları daha çox cəlb etdi. Birinci operetta unudulmaz təsir buraxdı. Xüsusilə müsəlmanların təsəvvürə gətirə bilmədikləri, gün-güzərana yaraşan havalar. Gənc bəstəkar Üzeyir Hacıbəyli gördü ki, onun opera və operettaları tamaşaçıların xoşuna gəldi, buna görə də yeni-yeni əsərlər yazmağa başladı. O, «O olmasın, bu olsun» operettasını yazdı…
Müəllifin elə əsas xidməti burasındadır ki, o, xalq havalarını dirildir. Üzeyir bəy əsərə yeni havalar yazmış, xalq havalarını yeniləşdirmiş və bunları nota salmışdır…
Avara».( “Avara” təxəllüsü qəzetlə əməkdaşlıq edən Hacınskıyə məxsus idi-P.M.)
«Kaspi» nin 1917-ci il 19 may tarixli sayında ölməz bəstəkar Üzeyir Hacıbəylinin «Leyli və Məcnun» operasının yeni quruluşda təqdimindən bəhs olunurdu;”Leyli və Məcnun” operası oynanıldığına görə Nikitin qardaşları teatrının yanındakı yollar hamısı tutulmuşdur .Nuxadan, Tiflisdən gələn kim… – Keçməyə yol yoxdur.
Üçüncü zəng vurulur və pərdə qalxır. Tamaşaçılara Üzeyir Hacıbəyovun «Leyli və Məcnun» operası yeni quruluşda təqdim olunur. Keçmişdə onun bütün müsiqisini tar-kamança ifa edirdi. İndi isə on iki nəfərdən ibarət Avropa orkestri ilə çalınır. Tar çalanlar da vardır…”
«Kaspi» qəzetinin 1915-ci il 3 yanvar tarixli nömrəsindəki icmal yazıda göstərilirdi ki,1914-cü il ərzində dram əsərləri sahəsində Bakı müsəlmanları arasında bir qədər canlanma müşahidə edilmişdir. Məsələn, keçən il ərzində yazılmış və oynanmasına icazə verilmiş əsərlər bunlardır: Böyükağa Talıblının tərcümə etdiyi «Xəsis», Ayaz İshaqın «Müəllimə», Kərim bəy Şərifovun «Məmmədəli Şah Qacar, yaxud Səttar xan», M.Əlibəyovun «Məhkəmələr qapısında tökülən qanlı göz yaşlarımız», Məlikovun «Rüstəm və Söhrab», N.Vəzirovun «Nə əkərsən, onu biçərsən», Z.Hacıbəyovun «Evliykən subay» operettası, Mirzə Qədir Vüsaqi İsmayılzadənin «Seyfəlmülk» operası, Kazımovskinin «Vur-ha-vur» operettası və S.Mənsurun tədbil etdiyi «Əhdə vəfa» əsəri…»
Azərbaycanlı müəlliflərlə yanaşı bəzən tərcümə edilmiş operalara da müraciətlər olurdu.Onu da qeyd edək ki, qəzetdə çalışan qeyri millətlərdən olan müəlliflərin məqalələri Azərbaycan teatrı haqqında çox zaman tənqidi xarakter daşıyırdı. Bu da Azərbaycan məkanında teatrın yeni, əsasən də opera və operetta janrlarının hələ ilkin mərhələlərdə olması ilə bağlı idi. Teatr inkişaf edib geniş vüsət aldıqca, təbii ki, fikirlər və mövqelər də dəyişirdi və ana dilində yazan yerli teatrşünas kadrların yetişməsinə böyük ehtiyac yaranırdı.
“Kaspi” qəzetinin səhifələrində daim və ara -sıra çıxış edən müəlliflər pedaqoq, naşir, tərcüməçi kimi müxtəlif peşə sahibləri olsalar da, onlar qəzetin ətrafında xalqın maarifləndirilməsi yolunda birləşmişdilər.Bu müəlliflər qəzeti canlandıran rəngarəng bir çələngi xatırladırdı və onların hə birinin qəzetdəki fəaliyyəti ilə bağlı imkan daxilində bilgi vermək yerinə düşərdi.
Qəzetdə etnoqrafiya eləcə də şifahi xalq xalq ədəbiyyatı ilə bağlı materialları əsasən Teymurbəy Bayraməlibəyov və Mahmudbəy Mahmudbəyov hazırlayırdı. Abbas Səhhət və başqa müəlliflərlə birgə bir çox dərslik kitablarını çapa hazırlayan M. Mahmudbəyov pedaqogika ilə yanaşı jurnalistika fəaliyyəti ilə məşğul olmuşdu.“Rəhbər” jurnalını nəşr etmişdi. Mahmudbəyov “Kaspi” qəzeti ilə sıx əlaqə saxlayır, Azərbaycan xalq dastanlarını təhlil edib rus oxucularına tanıdırdı.
Lənkəran ibtidai məktəbinin müəllimi Teymurbəy Bayraməlibəyov xalqın içindən folklor nümunələrini toplayıb qəzetdə dərc etdirirdi. O əsrin 80-ci illərinin sonlarından başlayaraq 1916-cı ilədək “Kaspi” qəzetininin Lənkəran qəzetinin bölgə müxbiri kimi çıxış etmişdi.
Qəzetdə Azərbaycan mədəniyyəti, teatr və musiqi ilə bağlı yazıların müəllifləri Hüseyn Minasazov və Mehdi bəy Hacınski idi. 1905-1907-ci illərdə Tiflisdə rus dillərində ədəbi “Oqni” jurnalını və”Yejenedelnoe obozrenie” qəzetlərini çıxaran H.Minasazov jurnalistika sahəsində kifayət qədər təcrübə qazanmışdı.O, “Kaspi” qəzetində əsasən Azərbaycan mədəniyyətini təbliğ edir, ədəbiyyat və teatr tarixinə aid məqalələrlə çıxış edirdi.
Mehdi bəy Hacınski Azərbaycan mətbuatı və teatrının fəal xadim Firudin bəy Köçərlinin ədəbiyyat tarixi ilə əlaqədar materiallarının axtarışında və təqdimində fəal iştirak etmişdi.”Kaspi” qəzetində “Avara”, ”Estet” təxəllüsü ilə əsasən teatr və musiqi ilə bağlı yazılar hazırlayırdı.
“Kaspi” qəzetində ədəbiyyatla bağlı yazıları dövrün Haşım bəy Vəzirov, Firudin bəy Köçərli və Soltanməcid Qənizadə kimi tanınmış ziyalıları işıqlandırırdı. Bakıda ilk dəfə “Rus-tatar”(Azərbaycan) məktəbini açmış Soltanməcid Qənizadə dərslik və lüğətlər yazmış,rus müəlliflərinin əsərlərini doğma dilə çevirmişdi.Dövrü mətbuatda eləcə də “Kaspi” qəzetində M.Ə.Sabir,H.Ərəblinski,N.Nərimanov haqqında xatirələr yazırdı. L.N.Tolstoyla məktublaşırdı.
Firudin bəy Köçərlinin “Kaspi”qəzetindəki ədəbiyyatla bağlı oçerkləri oxucuları şərq xalqlarının mədəniyyəti ilə yaxından tanış edirdi.Xüsusilə Azərbaycan “tatarlarının” zəngin ədəbiyyatı,ayrı-ayrı ədəbi simaları haqqında bilgilər maraqla qarşılanırdı.Firudin bəyin bu silsilələ şəklindəki ədəbi oçerkləri sonralar “Azərbaycan tatarlarının ədəbiyyatı”,” Azərbaycan ədəbiyyatı” kimi qalın cildli dəyərli kitabların yaranmasına zəmin hazırladı.
Haşım bəy Vəzirov “Kaspi” ilə yanaşı”Novoye obozreniye” və ”Sbornik materialov dlya opisaniya plemyon i mestnostey Kavkaza”kimi mətbu orqanların əsas və ştatdankənar müəlliflərindən idi.Bakıda ayrı-ayrı vaxtlarda “ Tazə həyat”, “Kavkazets” qəzetlərini təsisçisi və redaktoru olub.”Kaspi” qəzetində çeşidli yazılarla, tərcüməçi və publisist kimi çıxış edirdi.
Türkiyədəki təqiblərdən sonra Azərbaycana qayıdan Ə.Hüseynzadə "Kaspi" qəzeti ilə yaxından əməkdaşlıq edirdi. İxtisasca həkim olan Əli bəy Hüseynzadə “Təbib” təxəllüsü ilə o dövrdə əhalini vahiməyə salmış vəba xəstəliyi ilə bağlı silsilə məqalələr yazırdı.Onun eyni zamanda həmin illərdə ictimai-siyasi səpkili yazıları da qəzetin səhifələrində görünməyə başlayır. “Kaspi”nin oxucularını doğma və yaxın Türkiyənin yeni siyasi ab-havası ilə tanış edir və az zamanda islahatçı-reformist ideya adamı kimi tanınır.
Əli bəy"Gənc türkçülük nədir?" adlı məqaləsi ilə Türk tənzimat hərəkatının mahiyyətini açıqlayır. Xüsusi rəğbətlə ”Qlkənin daxilində elmin, biliyin, istedadın yeganə mənəvi gücünün təmsilçiləri olan gənc türkçülərin siyasi hərəkatını” alqışlayır.( “Kaspi”, 27 mart,1905)
Üzeyir Hacıbəylinin “Kaspi” də ilk imzası 1904-1905-ci illlərdən başlayaraq görünüb.Şuşa və Cəbrayıl yezdlərinin müxbiri kimi fəaliyyət göstərib.Cəbrayıl və Şuşa qəzalarında baş verən sosial və təhsillə bağlı problemləri qələmə alır gənc yaşlarında olmasına baxmayaraq çatışmazlıqların qaldırılması üçün təkliflərini də irəli sürürdü.
Peterburq və Sarbonna universitetlərində təhsil alan Ceyhun Hacıbəyli hələ gənclik illərindən Qərbi Avropanın bir sıra dövri mətbuatında məqalələrini dərc etmişdi. Fransaya mühacirət etdikdən sonra Qafqaz mətbuatının fəaliyyət göstərilməsi sahəsində çalışır. ”Kaspi” qəzetində əsasən “Dağıstanlı” imzası ilə çıxış edirdi.Onun “Kaspi” qəzetindəki “Azərbaycan mətbuat tarixi” silsilə məqaləsindən sonralar Fransada “Rusiya müsəlmanlarının 1920-ci illərə qədərki mətbuatı”adlı kitabında istifadə olunmuşdu.
“Kaspi” qəzetində Azərbaycan mətbuatının banisi H. Zərdabinin də dəyərli yazıları çap edilirdi. H.Zərdabi qəzetinin nəşrinin ilk ilindən başlayaraq onun fəal əməkdaşı hətta bir müddət “Kaspi”nin redaktoru olmuşdu. H. Zərdabinin bu qəzetdəki fəaliyyəti 1896-1907-ci illəri əhatə edir. Həsən bəy qəzetdə bölgələrin və şəhərin təsərrüfatına dair yazılarla çıxış edir, ictimai problemlərə toxunurdu.Onun “Bizim kənd məktəbimiz”,”Bədii sənaye məktəbxanaları,”Amerikada əqli inkişafla əl əməyinə birləşdirən yeni məktəb sistemi ”, “Ay şüalarının yerdə insan orqanizminə təsiri” adli məqalələrində elmin yeni inkişaf mərhələlərindən bəhs olunurdu. Öz yazılarında xalqın maariflənməsi məsələsinə toxunur,sağlamlığın və səhhətin qorunmasının yollarını göstərirdi.Ali ixtisaslı kadrların yetişdirilməsi üçün xüsusi məktəblərin açılmasını, xalqın rifahının yaxşılaşdırılmasını, fəhlələrin və onların uşaqlarının təhsil almasının vacibliyini qeyd edirdi. Eyni zamanda o, yazılarında kənd təsərrüfatının inkişafına diqqət yetirirdi, təbii sərvətlərin dağıdılmamasını, meşələrin qorunmasını əhəmiyyətli hesab edirdi.

M.A.Şahtaxtlı “Kaspi “ qəzetinin ilk azərbaycanlı redaktoru olub.1891-ci ilin iyun ayından başlayaraq “Kaspi”nin redaktoru N.A.Sokolinskini üç ay müddətinə əvəz etmişdir.Qafqaz senzura komitəsi ilə Bakı qubernatoru arasında gedən yazışmalardan aydınlaşır ki,bunun üşün Şahtaxtlıya rəsmi icazə verilmiş,onun İran şahına barışmaz müraciəti nəzərə alınaraq,qəzetin bu dövrdə çıxan nömrələri senzura tərəfindən ciddi nəzarət altında saxlanmışdır.M.A.Şaxtaxtlının “Kaspi”də cəmi 8 məqaləsi çıxmışdır Bu yazılar ictimai-siyasi mövzuda olub. Rusiya-İran,İngiltətə,Hindistan,Türkiyə ilə bağlı idi.”Moskovskie novosti”, “Novoye vremya” kimi kimi qəzetlərin müxbiri kimi çalışan publisist İran və Türkiyə ilə yaxından ilgilənmişdi.Məqalələrindədə Rusiyanın Şərq ölkələrinə ,o cümlədənTürkiyəyə,İrana,Hindistana olan siyasətini açıqlamış,ruslarla bu ölkələrin arasındakı qarşılıqlı əlaqələri gündəmə gətirmişdi. Müəllif bu yazılarında eyni zamanda qadın hüquqsuzluğu, mühafəzəkarlığa,elmsizliyə qarşı olub,Azərbaycan dilinin müstəqilliyi,özəlliyi, uğrunda mübarizə aparmışdır.
M.Şahtaxtlı M.F.Axundov, H.Zərdabi və S.Ə.Şirvanidən başlayan maarifçilik hərəkatının davamçısı olaraq milli düşüncə,yeni məktəb,yeni əlifba və mətbuatın yaradılmasında böyük səylə çalışırdı. M.Şahtaxtlı bütün bunları Zaqafqaziya müsəlmanlarının necə adlandırılmasından başlayırdı və milli düşüncəyə yeni ruh gətirirdi.Bu bəhslə bağlı o “Kaspi” qəzetinin 1891-ci il 93-cü sayındakı”Zaqafqaziya müsəlmanlarını necə adlandırmaq olar?” məqaləsində yazırdı;”Son vaxtlar Zaqafqaziya müsəlmanları na onların dinlərinə görə yox, xalqlarına görə ad verməyə çalışaraq,Zaqafqaziya islam əhlini Qafqazda tatar adlandırmağa başlamışlar.Amma bu yeniliyi hec cür uğurlu hesab etmək olmaz.Ona görə də Zaqafqaziya müsəlmanlarını azərbaycanlı,Zaqafqaziya türk dilini isə tatar dili əvəzinə Azərbaycan dili adlandırmaq məqsədəuyğun olardı.”

Əli Mərdan bəy Topçubaşovun “Kaspi” qəzetindəki ədəbi-tənqidi məqalələrində tarixi informasiya zənginliyi, fəlsəfi-düşüncə və müşahidə tərzi,maarifçilik ideyaları, Avropa elmi və mədəniyyətinə rəğbət,klassik Şərq və Avropa ədəbiyyatı şedevrlərindən bəhrələnmə,müxtəlif dini və elmi-nəzəri cərəyanların tarixi təcrübəsinə istinad etmək,müasirlik axtarışları və s. bu kimi keyfiyyətlər özünü bariz göstərirdi.
Ə. Topçubaşov “Kaspi” qəzetində redaktor kimi on ilə yaxın çalışıb. Şərq-Qərb mədəniyyəti ilə tanışlığı, doğma ədəbiyyat ənənələrinə bağlılığı onun görkəmli bir publisist kimi formalaşmasına ciddi təsir göstərib. Qəzet redaktoru kimi böyük səlahiyyətlərə malik olması onun redaksiya işində ciddi dəyişikliklər etməsinə şərait yaradırdı.
Əli Mərdan bəy Topçubaşov “Kaspi” qəzetinin səhifələrində ”Azalıq hərəkatında müsəlmanlar” (“Kaspi”,1905, № 216),” Müsəlmanların dirçəliş dövrü” (“Kaspi”,1905, № 221), “Millətlərin barışdırılması”,( “Kaspi”,1905, № 222) başlıqlı məqalələrində uzun zaman Qafqazda müsəlmanların reformaların başlanması intizarında olduqlarından və bununla bağlı həllini gözləyən problemlərdən söhbət açırdı. Ə.Topçubaşov 1900-cü ildə “Kaspi”qəzetinin səhifələrində “Tatar-azərbaycan dilində qəzet çıxarmağın vacibliyi barədə“ adlı məqaləsi bir növ Ə.Ağaoğlunun bir il öncə”Şərq jurnalistikasının icmalı” silsilə məqalələrinin M.Şahtaxtlınin isə 11 il öncə “Əyalət mətbuatı” yazısının davamı idi.Daha bir neçə il keçdikdən sonra gənc Ceyhun Hacıbəyli də bu mövzunu davam etdirmiş,”Azərbaycan mətbuatı tarixi” məqaləsini yazmışdı.
1897-ci ildə Azərbaycanın tanınmış mütəfəkkiri Əhməd bəy Ağayev H. Z. Tağıyevin dəvəti ilə Bakıya gəldikdən sonra realnı məktəbdə pedaqoji fəaliyyətini davam etdirir və “Kaspi” qəzetində əməkdaşlığa başlayır. Əhməd Ağaoğlu Əlimərdan bəy Topçubaçovun redaktorluğu dövründə qəzetin ədəbi şöbəsinin müdiri olur. “Kaspi” qəzetində elmi-ictimai və publisistik məqalələri,ictimai-siyasi icmaları ilə yanaşı ədəbi-tənqidi yazılarını da oxucu kütləsinə çatdırır.O,dövrünün ictimai-mədəni məsələlərinə fəal münasibət bildirir,tənqidi məqalələrində ədəbiyyat,sənət və mədəniyyət məsələləri ilə yanaşı,həm də ictimai-siyasi məsələlərin təhlilinə üstünlük verirdi.
Əhməd bəy ilk zamanlar daha çox islam dini ilə bağlı məqalələr yazır. Özünün məşhur “Maariflənmə ehtiyacları” məqaləsində o, İslamın tarixinə, İslamın elmə, maariflənməyə və inkişafa münasibətini açıqlayır, ciddi təhlillər aparır (“Kaspi”,1893, № 225).
Qəzetin səhifələrində dərc etdirdiyi “Müsəlman xalqlarının vəziyyəti” adlandırılan ümumi başlığlı silsilə məqalələrində Ə.Ağayev müasəlman xalqlarının düşdüyü acınacaqlı vəziyyəti analiz edir, bunun səbəblərini göstərir. O,islamdakı təhrifləri cəmiyyətin əsaslarını sarsıdan”keyfiyyət kimi şərh edir və göstərir ki,islamda tənəzzül olmasaydı, cəmiyyət daha düzgün yolla inkişaf edərdi.(“Kaspi”,21 aprel 1890)
“Müsəlman xalqlarının vəziyyəti” ilə dərc olunan bu yazılarda islam və islam tarixi geniş şərh edilir.
Əhməd bəy bu məqalələrində islamın hələ iki-üç əsr əvvəl tənəzzülə başladığından narahat olur,bu tənəzzülün səbəblərini ətraflı araşdırmağa çalışırdı.İslamın dirçəlişində türk millətlərinin mühüm rolundan bəhs edirdi.Ədib islam dəyərlərinə həsr olunmuş məqalələrində geniş oxucu kütlləsinə,rus imperiyasının oxucularına daha çox müraciət edir,onlara müsəlman xalqlarını tanıtmaq istəyirdi.
Əhməd Ağaoğlu ümumiyyətlə müsəlman dünyasına,islam tarixinə,müsəlman dünyasına aid rus və xarici mətbuatda yol verilən səhvləri həssaslıqla qarşılayırdı.Məsələlərə aydınlıq gətirməyi, lazım olan hallarda hətta kəskin cavab verməyi özünə borc bilirdi.Ədibin görüşlərinə görə Rusiyada və Qərbdə XIX əsrin ikinci yarısına qədər islam dini,Məhəmmədin nəzəriyyəsi təhrif olunurdu,ən qabaqcıl qərb mütəfəkkirləri qəsdən,yaxud məcburən islama qara yaxırdılar.Volterin və Şekspirin Məhəmməd haqqında fikirlərini Ə.Ağaoğlu “İslamda qadın və islama görə qadın”adlı əsərində müfəssəl araşdırırdı.Publisistin fikrincə,islam və müsəlman dünyasına qarşı Qərbdə formalaşmış mövhumat Qərb və Şərq arasında əsrlər boyu davam etmiş xristian və islam dinlərinin mübarizəsinin nəticəsidir. Bu mənada ədin fikrincə,orta əsr ədəbiyyatı,səlib müharibəsi dövrü islama və Məhəmmədə qarşı xüsusi amansızlıqla fərqlənmişdi. İslam dünyasının alim və mütəfəkkirlərindən söhbət açıb ədib müsəlman xalqlarına böhtan atan əcnəbi müəlliflərə tutarlı cavablar da verirdi. (“Kaspi”,14 mart,1903)
Böyük müqtəfəkkir onu da qeyd edirdi ki,XIX əsrin ortalarından başlayaraq Qərbin elmi dairələrində İslam dininə münasibət dəyişməyə başlayır.İslamın mahiyyətini dərindən araşdıran alimlər meydana gəlir.Təkcə islam deyil,bütün şərq dünyasını araşdıran elmi istiqamət – oriyentalistika öz təşəkkülünü tapır.Elmi dairələrdə islam dini ilə bağlı fərqli mülahizələr yer alır.Elm sahəsindəki bu yeniliklər ədibə gələcəklə bağlı ümidverici fikirlər söyləməyə əsas verir.
Ə.Ağaoğlu müsəlman dünyasının da islaha ehtiyacı olduğunu dəfələrlə məqalələrində qeyd edirdi.Bu görüşlər daha çox panislamizm cərəyanı ilə bağlı idi.O,islama qarşı müstəmləkəçi dövlətlərin düşünülmüş siyasətinə qarşı mübarizəni də vacib hesab edirdi.Müstəmləkəçi dövlətlərin Şərq dünyasının inkişafında qoyduğu əngəlləri göstərməklə yanaşı ədib öz xalqının,millətinin geriliyini tənqid etməkdən çəkinmirdi
Ə.Ağaoğlu Rusiya müsəlmanlarına, ucqarlarda yaşayan əhaliyə,habelə Qafqaz xalqlarına münasibətdə düzgün mövqe tutmayan çarizm nümayəndələrini tənqid edirdi.Bu xüsusda”Kaspi” qəzetində 1903-cü il,241-ci il sayında “Raskolnikovlar və Kərəmlər” adlı məqaləsində,onların imperialist maraqlarını və şovinist niyyətlərini əsaslı şəkildə ifşa edirdi.Bu zaman tənqidçi daha çox rus ədəbiyyatı klassiklərindən istifadə edir,onların ümumbəşəri duyğularından bəhrələnir və həm də milli münasibətdə tarixi ziddiyyətlərlə deyil,müasir həqiqətlərə istinad etməyi tələb edirdi
Mütəfəkkir “Kaspi” qəzetində də nəşr olunan tənqidi məqalələrində qədim mifoloji motivlərə,Şərqin mifoloji divan ədəbiyyatı nümunələrinə,Yunan mifoloji motivlərinə və yazılı ədəbiyyatına, ümumtürk abidələrinə,Zərdüşt və “Avesta” haqqında fikirlərə,Avropa xalqlarının bədii sənət nümunələrinə,nəhayət dini kitablara(xüsusən də”Quran”a) və oradakı çoxsaylı sujetlərə mühüm yer ayırırdı.
Dünya təcrübəsinə ardıcıl və sistemli istinad etdiyinə görədir ki, Ə.Ağaoğlu M.F.Axundovdan sonra Azərbaycanda formalaşdıqda olan yeni ədəbiyyata tənqidi mövqeden yanaşır,bu ədəbiyyatı yaradanlarından Avropadakı novatorluq meyllərindən istifadəsini tələb edirdi.”Kaspi”qəzetinin 1903-cü ilinin 213-cü sayında yayınlanan “Bizim pedaqoqlar” adlı yazısında məhz həmin mövqedən iştirak etdiyinə görədir ki,Ə.Ağaoğlu XIX əsrin sonlarında yaradıcılığa başlayan
Məlikov,Nərimanov,Qəniyev, Mahmudbəyov Azərbaycan kimi yazıçılarına,xüsusilə müəllimlik fəaliyyətindən bədii axtarışlara keçən ziyalılara məsləhət görürdü ki, avropalılar kimi davransınlar,həmişə aktiv olub,pessimizmə,fəaliyyətsizliyə qapılmasınlar.O,inanırdı ki, yalnız belə olduqda,millətinin tariz və yaddaş həqiqətlərini mükəmməl təsvir etmək,müasir həyat gerçəkliyini təhlil etmək mümkündür.
Ə.Ağaoğlu mövcud ictimai-siyasi həyatın ziddiyyətini ortaya qoyurdu.Bunu onun “Kaspi” qəzetinin müxtəlif saylarında dərc olunan “Qorki və müsəlmanlıq”, Müsəlmanlara ümuminsani ideallar yaddırmı?”,”Panmonqolizm,yaxud yeni Asiya qorxusu”,”Dahilər gedir”,”Raskolnikovlar və Kərəmlər” kimi çoxsaylı məqalələrində aydın görmək mümkündür
Əhməd bəy Ağayev”Şərq jurnalistikasının tarixi”(“Kaspi”qəz.,1899, 255, 262-ci sayları) məqaləsində bir şərqli kimi şərq dünyasının dərin yuxuya getməsindən, şərqlilərin qəzetin,jurnalistikanın əhəmiyyətini tam dərk edə bilməməsindən ürək ağrısı ilə yazır.O,müsəlmanların çox ləng tərpənməsini,dəqiqlik və surətli yanaşma tələb edən jurnalistikaya xüsusi diqqət ayrılmamasını tənqid edir.Şərqdə çap işini əngəllləyən məqamlar sırasında qanunun işləməməsini,çoxluğun idarəçilikdən kənarlaşdırılmasını göstərir.Jurnalistika bacardıqca həqiqətləri yazdığı üçün despot hakimlər onun inkişafına imkan vermirlər.Müəllif belə durumda ya çap işinin umumiyyətlə inkişaf etməyəcəyini,yaxud da başqa lazım olmayan formada inkişaf edəcəyini deyir.Ə. Ağaoğlu məsələnin yalnız bununla bitmədiyini nəzərə çatdırır.O,Şərqin əlifba problemi ilə də qarşı-qarşıya dayandığını söyləyir.O bu cür əlifba ilə gündəlik çap məhsulları hazırlamağın mümkün olmadığını diqqətə çatdırır.
Qərbin bu problemi həll etdiyini göstərən Ə.Ağaoğlu Şərqdə aparılan çalışmaların(M.F.Axundov,Cəmaləddin Mirzə və s.kimi) nəticəsiz qaldığını vurğulayır.Jurnalistikanın əhəmiyyətini vurğulayan Əhməd bəy Şeyx Cəmaləddin Əfqaninin qəzet nəşr etməsini təqdirlə qarşılayır.Onun bu fəaliyyətinin müsəlman aləmində jurnalistikanı inkişaf etdirəcəyinə inanan Əhməd bəy o dövrün despot hakimlərini mürşüdünün bu əməlinin davam etməsinin qarşısını almamağa çağırır.Şeyx Cəmaləddin Əfqaninin müsəlman dünyasının inkişafdan qalmasını cəsarətlə tənqid etdiyini nəzərə çatdıran müəllif özünün də bu qənaətdə olduğunu açıqlayır.Digər müəlliflərin onların nəşr etdikləri mətbu orqanlarının təhlilini aparan Əhməd bəy müsəlmanlar üçün çox vacib olan bir sahənin inkişafdan qaldığı qənaətinə gəlir.Ümumilikdə götürdükdə Şərqin,o cümlədən Azərbaycanın jurnalistika sahəsində Qərb ölkələrindən,hətta qonşu gürcü və ermənilərdən belə geri qaldığını görən Əhməd Ağaoğlu bu sahənin inkişafı üçün əlindən gələni əsirgəmir.
Ədəbi-tənqidi məqalələrində Ə.Ağaoğlu Şərq didaktizmi ilə Qərbin rasionalizminini birləşdirərkən klassik dəyərlərdən imtina yolunu tutmur,əksinə , bu əsasda modernist dünyagörüşünün formalaşmasına , ”zəka səltənəti”nin müasir Azərbaycan tipinin yaradılmasına üstünlük verirdi.O,XVIII əsr Fransız maarifçi-materialist filosofları və yazıçıların irsinə həmin məqsədlə müraciət edir ,Azərbaycan ictimai-mədəni gerçəkliyində onların ədəbi-mədəni xidmətlərinin oyrənilməsini vacib bilirdi(“Kaspi”,1904, №245).
Klassik Avropa ədəbiyyatinda əxlaq-mədəniyyət təəssubkeşliyinə və dünyəvi düşüncə tərzinə üstünlük verən Ə.Ağaoğlu həmin meylin Azərbaycanda yayilmasina meydan açarkən İtaliya,Fransa,Almaniya,İngiltərənin tarixi təcrubəsinə istinad edir,xristian dunyasinda və uzaq Yaponiyada və Çində baş verən hadisələri təhlil mərkəzinə çəkirdi.Xüsusilə “Sari təhlukə” adi ilə Avropa və rus mətbuatını narahat edən məsələyə münasibətdə dünyəvi düşüncə və ümümbəşəri ideyalar mövqeyində dayanir,illuziyali və şovinist fikir yürüdən,beləliklə də Şərqlə Qərbin ayrılıgına,bir-birindən təcridinə çalışanları əsaslı şəkildə tənqid edirdi(“Kaspi”,1904, № 89)
Qətiyyətlə demək mümkündür ki,”Kaspi” qəzeti”nəşr olunduğu illər boyu azərbaycanlılarda milli özünədərk prosesinin oyanmasına,maarifçilik ideyalarının yayılmasına böyük xidmət göstərmiş Azərbaycanın siyasi-iqtisadi və mənəvi həyatında silinməz izlər buraxmışdır.



Qaynaqlar
1.”Kaspi” qəzetinin müxtəlif illərdəki sayları
2.S.Movlayeva.”Rus və Azərbaycan mədəniyyətinin”Kaspi”qəzetinin səhifələrində təbliği” (1981-1917-ci illər) (rusca)

Read More

«ZƏNCİRDƏ ƏSİRKƏN, YENƏ DƏ HÜRR OLA BİLDİK...»

Həmid Nitqinin həyat və yaradıcılığı haqqında qeydlər

Güney Azərbaycanın yüksək amallı ziyalılar nəslinə mənsub olan Həmid Nitqi tanınmış alim, pedaqoq, şair, ədəbiyyatşünas və dilçi idi. O, 1920-ci ildə Təbrizdə doğulmuş, ibtidai təhsilini İranda ilk dünyəvi təhsil sistemini (üsuli-cədid) yaratmış məşhur maarifçi Mirzə Həsən Rüşdiyyənin Təbrizdə açdığı məktəbdə almışdı. H.Nitqi 1933-cü ildə Firdovsi litseyində təhsilini davam etdirir. Həmin litseydlə coğrafiya fənnindən dərs deyən şair Həbib Sahir onda ədəbiyyata, şeirə böyük maraq yaradır. Sonralar qələmə aldığı «Müəllimim» şeiri məhz Həbib Sahirə ünvanlanmışdır. Onun ilk şeiri 15 yaşında «Şahin» qəzetində çap olunur.
Tehran Universitetinin hüquq fakültəsini bitirdikdən sonra H.Nitqi 1943-cü ildə Türkiyəyə gedib orada elmi yaradıcılıqla məşğul olur. İstanbul mühiti onun dünyagörüşü və yaradıcılığında böyük iz qoyur. O hüquqşünaslıq sahəsində biliyini artırmaqla yanaşı, türk dünyasının ədəbi mühiti ilə də yaxından tanış olur. Tehranda adını belə eşitmədiyi şairlərin əsərlərini oxuyur, onların bir çoxu ilə görüşə bilir.

Ədəbiyyata olan həvəsini H.Nitqi özü atası və müəllimi Həbib Sahirlə bağlayırdı. Bu barədə o, xatirələrində yazırdı: «Mənim atam ədəbiyyatçı idi. Onda qədim qəzetlərin kolleksiyası vardı. Mən «Nəsimi-şimal» və «Molla Nəsrəddin»i oxuyurdum. Məlüküş-şüəarının həftəlik çıxardığı «Növbahar» qəzetini o qədər oxumuşdum ki, əzbər bilirdim. «Şahin» adlı qəzeti çox kiçik yaşlarından oxuya-oxuya məqalələr yazmağa başladım. Elə yazı xəstəliyim də o vaxtdan başladı. Şeirə gəlincə, atam şeir həvəskarı idi, özü yazdığı şeirlər də az deyildi. Mən də ona baxıb həvəsləndirdim. Mən elə bilirdim ki, bizim dilimizdə ancaq komik, məzhəkəli şeirlər yazılır, ciddi şerlər isə farsca olur. İbtidai məktəbdə türkcə danışdığım üçün məndən ilk cəriməni aldılar, mən türkcə ilə farscanın fərqinə vaqif oldum… Anladım ki, pul fərqləri varmış. Evdə olanda atam deyərdi ki, filan kəlmənin farscası yoxdur. İstanbula gəldikdən sonra gördüm ki, türkcə ciddi şeirlər də varmış. Təəccüb etdim, yavaş-yavaş gördüm ki, bizim də ciddi şeirlərimiz ola bilər. Sonralar Abadanda işləyərkən oranın kitabxanasında filologiya və ədəbiyyatla bağlı kitabları oxuyub araşdırmağa başladım».
Həmid Nitqi İranda ictimaiyyətlə əlaqələr elminin banisidir. H.Nitqi İrana qayıtdıqdan sonra Abadanda şirkətin yeni açılan ictimaiyyətlə əlaqələr və jurnalistika idarəsində çalışmağa başlayır. Şirkətin orqanı olan «Xəbərhaye-ruz» («Günün xəbərləri») qəzetinin müdiri və baş yazarı təyin olunur. Sonralar işində göstərdiyi bacarığına görə H.Nitqi şöbənin rəisi seçilir. Bir müddətdən sonra isə bu sahədə tədqiqat aparmaq üçün İngiltərə və Amerikaya göndərilir.
1962-ci ildə o, yenidən Tehrana qayıdıb və Neft konsorsiumunda ictimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin rəisi vəzifəsini tutur. Eyni zamanda onu Tehran üniversitetində yeni açılan «İctimaiyyətlə Əlaqələr» fakültəsində dərs demək üçün dəvət edirlər. Həmid Nitqi universitetdə 25 ildən artıq müəllim və professor kimi çalışmış, yüzlərlə tələbə yetişdirmiş, 2 il sözügedən fakültənin dekanı olmuşdur.
1994-cü ildə çalışdığı Əllamə Təbatəbai Universiteti tərəfindən 25 illik xidmətlərinə görə ona «yeni ictimaiyyətlə əlaqələr elminin atası» rəsmi titulu verilmişdir.
H.Nitqinin jurnalistika sahəsində böyük xidmətləri olmuşdur. İranda çıxan «Şahin», «Azərbaycan», «İqdam», «Daməvənd», «Qanun», «Mərdanekar», «Keyhan» kimi müxtəlif qəzetlərdə sosial-tarixi, ədəbi-fəlsəfi mövzulu yazı və şerlərlə çıxış etmişdir.
1942-ci ildə ölkədəki siyasi durumun dəyişməsilə Milli Azadlıq hərəkatının yüksəlişi illərində Azərbaycan ziyalıları tərəfindən «Azərbaycan» cəmiyyəti yaradılmışdı. Cəmiyyətin orqanı olan «Azərbaycan» qəzetinə baş redaktor Həmid Nitqi təyin olunmuşdu.
H.Nitqi uzun müddət Tehranda nəşr olunan «Varlığ»ın baş yazarı olmuş, dərgidə türkologiya, ədəbiyyatşünaslıq, publisistika sahəsində yazılar və şeirləri ilə çıxış etmişdir. Dilçiliyin ümumi problemləri, milli-mənəvi intibah, milli düşüncənin formalaşması və s. onun yazılarının əsas mövzularındandır.
Pəhləvilərin apardığı assimilyasiya siyasəti nəticəsində Azərbaycan dili ancaq məişət çərçivəsində istifadə olunduğundan dil öz işləkliyini itirir, inkişafdan qalırdı. Güneydə ədəbi di danışıq dilindən uzaqlaşa bilmir, Quzeydəkindən xeyli geri qalır, formalaşa bilmirdi. Dilin yaşaması və dövlət səviyyəsində işlənməsi uğrunda mübarizə aparan ziyalılardan biri də H.Nitqi olur. Onun dərgidə dərc etdiyi məqalələrində Azərbaycan dilinin tarixi, onun türk dilləri sistemində yeri, lüğət tərkibi və s. kimi mühüm məsələlərə toxunulur.
H.Nitqi «Zəngin yoxsullar» adlı məqaləsində Azərbaycan dilinin işlənməsi və onun tarixinin, lüğət tərkibinin və qrammatik qanunlarının dərindən, hərtərəfli öyrənilməsi məsələsinə toxunaraq qətiyyətlə yazırdı: «Danışıq dilimizi qadağan etməyə heç kəsin haqqı və icazəsi yoxdur. Dilimiz hər yerdə – evdə, eşikdə, mədrəsələrdə, idarələrdə, rəsmi və qeyri-rəsmi mütəsəvvir hər yerdə və hər məqamda qeydsiz-şərtsiz danışılacaq»,
Doktor Həmid Nitqi Güney Azərbaycanda yazı qaydaları, ədəbi-bədii dil məsələləri üzərində uzun müddət çalışmış, başqa həmkarlarının da rəyini nəzərə almaqla «İmla qaydaları» adlı məqaləsini «Varlığ»ın əlavəsi kimi nəşr etdirmişdir. O, Quzeydə artıq sınaqdan çıxmış imla prinsiplərinə istinad etməklə ərəb əlifbasının özünəməxsusluğu əsasında Azərbaycan dilinin fonetik quruluşuna uyğunlaşdırılmış vahid bir sistem yaratmağa nail olmuşdur.
Həmid Nitqinin və həmkarlarının «Varlıq» jurnalında vahid ədəbi dil sistemi ilə bağlı apardığı islahatlar artıq öz bəhrəsini vermişdir və bu gün onun təklif etdiyi qaydalar Cənubda və mühacirətdə çıxan mətbu orqanlarda geniş tətbiq olunmaqdadır.
Həmdi Nitqi 1935-ci ildən bəri İranda çıxan müxtəlif qəzetlərdə ictimai-tarixi, pedaqoji mövzulu yazılar və şeirlərlə çıxış emişdir. İranda onun türk və fars ədəbiyyatından bəhs edən əsərləri, həmçinin hekayələr kitabı nəşr olunmuşdur. Onun «Hər rəngdən», «Dünəndən bu günə», «Gənclik günahları», «Min ilin sonu» və başqa kitabları Tehranda, Bakıda, Ankarada və İslamabadda çap olunmuşdur.
H.Nitqinin yaradıcılığı çoxşaxəli idi. O uzun müddət jurnalistika ilə yanaşı elmi və bədii yaradıcılıqla da məşğul olmuşdur. Türkologiya, ədəbiyyat və tarixlə də yaxından ilgilənən H.Nitqi bir sıra dərs vəsaitlərini, elmi əsərləri ərsəyə gətirmişdir. Bunlar aşağıdakılardır: «Yönətiçilik və xalqla ilişkilər», «Dünyanın ən güclü 25 qəzeti», «Sosial ilişkilər üzərinə», «İnandırma, təbliğat və reklamçılıq» və s.
İran ədəbiyyatında həm forma, həm də məzmunca «Təcəddüd» (yeniləşmə) hərəkatının qaranquşları sırasında Cəfər Xameneyi, Şəms Kəsmayi kimi şairlərlə bərabər gənc Tağı xan Rəfət də vardı. Həbib Sahir Həmid Nitqinin ədəbi meyl və yönümünə hansı təsiri göstərmişdisə, Tağı xan Rəfət də Həbib Sahirin bir şair kimi formalaşmasında həmin işi görmüşdür. Beləliklə, zəncir tək bir-birinə bağlı və bir-birinin davamçısı olan bu üç şair İranda çağdaş Azərbaycan şeirinin yaranması və inkişafında önəmli rol oynamışlar. Türkiyəli tədqiqatçı Yavuz Akpınarın təbirincə desək, onların şeirlərini qarşılaşdırmalı bir şəkildə incələsək, İranda modern şeirin hansı yollardan keçdiyinin, necə təşəkkül tapıb formalaşdığının şahidi olarıq.
Həbib Şair «Məktəb xatirələri» şeirində sevimli müəllimi Tağıxan Rəfəti anırdı:

Cavanlıq ah, nə xoş günmüş, nə xoş nemət
Yadımdadır, o məntiqlər və hikmət
Cami-Cəmlə nakam olan gənc Rəfət
Tərvic etdi o ilk dəfə yeni şeir.

Həmid Nitqi isə müəllimi və yaxın dostu Həbib Sahiri belə xatırlayırdı:

Oxudun
şeirinin axışı məni,
uzaq sahillərə aldı apardı
daldığım xülyalar sərxoşluğundan,
bir yanğın yerində birdən oyandım
yıxılmış yuvamın halına yandım…
Oxudum
hicranlı nəğmələrini;
qanayan ürəklər dilə gəldilər
köhnə yaraları eşdin
və deşdin
ən gizlin diləklər dilə gəldilər.

Həmid Nitqinin şeirləri öz yeni forması və dərin fəlsəfi məzmunu ilə seçilir. «Kitabi-Dədə Qorqud»dan gələn sərbəst vəzn və simvolik üslub H.Nitqi şerinin səciyyəvi xüsusiyyətləridir. Bir çox şairlər kimi o simvolikadan hakim rejimdən sığorta olunmaq üçün deyil, lirik şerlərinin fəlsəfi məzmun çalarlarını çatdırmaq üçün istifadə edir. Özünün söylədiyi kimi, onun poeziyası sirr dolu tül pərdəyə bürünmüş gözələ, gəlinə bənzəyir, bu pərdəni qaldırmağı isə şair oxucunun ixtiyarına buraxır.
H.Nitqinin doğum günü Azərbaycan milli istiqlal mübarizəsinin liderlərindən biri – Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin ölüm gününə təsadüf etmişdi. Şair bunu bir şeirində özünəməxsus kədərli notlarla əks etdirmişdir.

Sənin gözlərin yumulanda mən
Gözlərimi açdım:
Hər yan dumandı, sisdi, tüstüydü,
Yanğın külləri hələ istiydi.
Şəhərimdən
Bütün mavi quşlar uçmuşdu.
Lakin sən, röyalarımı xəyalınla doldurdun,
Gözümdə nur,
Dizimdə zor,
Ürəyimdə qürur oldun.
Amma nə üçün
vəd etdiyin
saat çalmadı?
nədən əkdiyin ağac qol-budaq salmadı?
yaralar sağalmadı.

Güney Azərbaycan türklərinin hüquqlarının məhdudlaşdırılması, onların elm və mədəniyyət ocaqlarından məhrum edilməsi burada yaranan poeziyaya bir kədər ovqatı aşılayır. Şair xalqının istibdadın pəncəsindəki durumunu canlandıraraq, yazır:

Dibsiz bir quyudur qaranlıq gecə
Ürəyə damcılar qorxu gizlincə…
Korlaşmış qılınclar kəsməz, qındadır,
Qatilin pəncəsi boğazındadır.
İllərdir boynunda zəncir daşırsan,
Yurdunda sürgünsən, qərib yaşırsan…

Zülmün, təzyiqin, hüquqsuzluğun insan şəxsiyyətinə faciəli təsirini əks etdirən bu cür şeirlərin çoxunda dərin kədər hissi ilə birliyə, mübarizəyə səsləyən notlar yanaşıdır:

Düşsəm mən yoluna davam et, yoldaş,
Dayanma, yeri get, bu dağları aş.
Bilirəm səhərə gedən bir yol var,
Dizində güc varkən, yorulma, axtar…

Həmid Nitqi «Ana dili - sevgili dil» adlı şeirində qədim və zəngin tarixi olan, indi isə yer üzünə səpələnmiş türk tayfaları və onların törəmələrinin tale yollarından, tarixdəki maddi-mənəvi izlərindən böyük şövq və məhəbbətlə bəhs edir:

Sərkərdə Səbüklərlə elin şanı ucaldı,
Türkün adı hər guşədə bir vəlvələ saldı.
Zəncirdə əsirkən, yenə də hürr ola bildik,
Dünyada baş olduqsa da, adil qala bildik…
Sənətdə, ziraətdə, hünərdə əlimiz var,
Bax hər yana, hər güşədə bizdən neçə iz var.

Şair bu şerində əsərlər boyu İranda türklərin ədalətli idarəçiliyini, başqa xalqlara və dillərə, o cümlədən fars dilinə hörmətlə yanaşmasını poetik detallarla xatırladır. Sonra isə H. Nitqi öz xalqının milli haqlarının, ən başlıcası isə ana dilində yazıb-oxumaq hüququnun müdafiəsinə qalxır.
İlk dəfə Bakıya səfər edən şair, «keçmişin gələcək çağlarla xəlvəti qovşağında»kı bu görüş təəssüratlarını aşağıdakı sətirlərdə bölüşür:

Tarixin cövrünə,
Zamanın amansız seyrinə.
Əsrlik əsirlik dövrünə
«Yetər artıq dayan» deyilən meydanından*
yol aldıq.
Ağaran təzə bir səhərin
Sehrinə tutulduq və qaldıq…
Bir quşun uçuşu oyandırdı bizi,
Fəcr ilə doldurduq qədəhlərimizi.
Könlümüzdə cücərən umuda
Tapşırdıq qədərlərimizi.
Və qara gecənin ən son dəmlərində
Röyalarla dolu bir dərin baxışda,
Əritdik kədərlərimizi.

Dilçi alim H.Nitqi həmişə yazırdı ki, bizi istəməyənlər hər şeydən əvvəl varlığımızın əsası olan dilimizə hücum edirlər. O, hakim rejiminin milli istəklərə qarşı apardığı siyasətə qarşı çıxaraq «Ovsun» şeirində yazırdı:

Məni ovsunladılar,
dilimi bağladılar.
Qaçdımsa yetişdilər,
nə əkdimsə, biçdilər…
Utandım öz-özümdən,
sazımdan və sözümdən.
Ayrılalı əslimdən
öksüz və köksüz qaldım.
… Açılmasa dilim
kim biləcək mən kiməm?

H.Nitqinin son dövr şerlərində 1978-79-cu illər İran inqilabının nəticələrinə verilən qiymət müxtəlif notlarda hiss olunmaqdadır. Şair belə bir məqamı vurğulayır ki, şahlıq rejiminin qorxunc istibdad illəri arxada qalsa da, uçuruma aparan yoldakı izlər hələ də silinməmişdir:

Hələ də adımı çəkə bilmirəm,
Hələ də kimliyim,
Qırxqat boxçada,
əfsunlarla düyünlü
gizlin saxlanır,
hələ də qardaşım bərkə düşəndə,
əslini danır…

H.Nitqi 1989-cu ildən Böyük Britaniyanın Edinburq Universitetinin «İslam və Orta Şərq Araşdırmaları» bölümündə çalışmışdır.
Doktor Həmid Nitqi Böyük Britaniyada elmi dərgilərdən birində çap etdirdiyi və Azərbaycan türkcəsinin inkişaf məsələlərinə həsr edilmiş məqaləsində əsrin əvvəllərindən bu günə qədər İranda Azərbaycan türklərinə, onların dil və mədəniyyətlərinə olan təzyiqlərdən bəhs edir. Hələ ötən əsrlərdə fars dilinin türk hökmdarlarının saraylarında işlənməsini göstərərək əlavə edirdi ki, türk şair və ədibləri türk hökmdarları ilə birgə özlərini klassik farscanın tərəqqisinə və təkmilləşməsinə elə geniş ölçüdə həsr etdilər ki, az qala öz dil və mədəniyyətlərini unutdular. Yalnız xalq şeiri bütün bu fəaliyyətlərə üstün gələ bildi. Yazıda qeyd olunur ki, Azərbaycan dilinin ədəbi ünsiyyət vasitəsi ola biləcəyinin danıldığı bir vaxt çoxları gözləmədikləri halda Azərbaycan türkcəsində yazılmış, hamı tərəfindən bir şah əsəri kimi alqışlanmış şeir nümunəsi ilə qarşılaşdılar. Bu, Şəhriyarın «Heydərbabaya salam» əsəri idi. «Heydərbabaya salam» Azərbaycan türkcəsinin assimilyasiyaya müqavimətini güclü surətdə nümayiş etdirdi. Ümumiyyətlə, Şəhriyar fenomeni bu məqalədə Cənubi Azərbaycanda milli-mənəvi dirçəlişin bədii daşıyıcısı kimi qiymətləndirilir.
H.Nitqi 1999-cu ildə uzun sürən xəstəlikdən sonra Böyük Britaniyada vəfat etmiş, Türkiyə torpağında dəfn edilmişdir.

Read More