"Molla Nəsrəddin"in Təbrizdəki ekiz qardaşı -«AZƏRBAYCAN» dərgisi

Şərq aləmində böyük əks-səda doğuran «Molla Nəsrəddin»in nəşrindən 8 ay sonra onun təsiri altında Arazın o biri tayında – Təbrizdə «Azərbay¬can» satirik dərgisi çap olundu.
«Azərbaycan» dərgisinin redaktoru Əliqulu Səfərov Cənubi Azərbaycanın istedadlı publisistlərindən idi. O, hələ XIX əsrin sonlarında «Şəbnamə», «Ehtiyac», «İqbal» kimi qəzetləri təsis etmişdi.
Ə.Səfərovun oğlunun atası haqda yazdığı xatirəsindən məlum olur ki, «o gənc yaşlarında atasının yanında Rusiya və Türkiyədə ticarətxanaların idarəsi ilə məşğul olurdu. Bu ölkələrdə İran hökuməti tərəfindən sürgün edilmiş siyasi mühacirlər və yerli mütərəqqi ziyalılar ilə sıx təmasda olur. sonralar vətənə xidmət etməkdən ötrü ticarəti tərk edib vətənə dönür».



Ə.Səfərov Təbrizdə öz həmfikirləri ilə bərabər gizli bir cəmiyyət yaratmışdı, «Gizli əncümən» adlanan bu mərkəzdə onunla yanaşı dövrün vətənpərvər ziyalıları iştirak edirdilər. Ə.Səfərov qəzet və digər nəşrləri xalqı ayıltmağın ən təsirli vasitələrindən biri hesab edirdi. 1892-ci ildə Ə.Səfərov Təbrizdə «Şəbnamə» adlı kiçik ölçülü satirik qəzet-vərəqə buraxmağa nail oldu
Ə.Kəsrəvinin yazdığına görə Əliqulu Səfərov «gizli əncumə»nin üzvü olmaq¬la bərabər Məmmədəli Mirzənin «gizli polis» rəisi idi. M.Mirzəyə gələn raportlar, mək¬tublar Əliqulu xanın əlindən keçirdi. O, bu vəzifəsindən istifadə edərək əlbir və həmfikir olduğu yoldaşlarını polisdən qoruyur, həm də ölkədə baş verən cina¬yətləri, mənfi halları açıb «Şəbnamə»də yayır, geniş kütlələri xəbərdar edirdi.
Xalqın ehtiyac və arzularını sadə anlaşıqlı dildə, yeri gəldikdə isə gülməli şəkillərlə özündə əks etdirən «Şəbnamə» Ə.Səfərovun redaktorluğu ilə qeyri-leqal çıxarılırdı. Bu mətbu nümunəsi xalq arasında böyük maraq və rəğbətlə qarşılanır, əl-əl gəzirdi. «Şəbnamə» primitiv jelatin üsulu ilə hazırlandığından onu böyük tirajla yaymaq mümkün deyildi. Ona görə də Ə.Səfərov sonralar litoqrafiya üsulu ilə o dövrün müasir mətbuat standartlarına uyğun olan «Ehtiyac» (1898), «İqbal» (1898) qəzetlərini və «Azərbay¬can» (1906) dərgisini nəşr edir.
«Ehtiyac» qəzetinin cəmi yeddi sayı işıq üzü görmüşdür. Sonuncu sayda Ə.Səfərov yazırdı ki, iranlılar hətta çaydan üçün də xaricilərə möhtacdırlar. Bu acı həqiqətlə barışa bilməyən Azərbaycan hakimi Əmirnazim Gorusi qəzeti bağlamış və Ə.Səfərovu cəzalandırmışdı. Ə.Səfərov bundan sonra «İqbal» adlı qəzet çıxarmışdı. «Ehtiyac»ın bir növ davamı olan «İqbal»ın ömrü çox qısa olmuş, onun cəmi dörd sayı işıq üzü görmüşdü.
«Molla Nəsrəddin» dərgisinin nəşrini Ə.Səfərov böyük sevinc hissi ilə qarşılamışdı. Qafqazın mütərəqqi ziyalıları ilə yaxından əlaqə saxladığı üçün çox ehtimal ki, Ə.Səfərovun «M.Nəsrəddin»in redaktoru C.Məmməd-qulu¬zadə ilə yaxından tanışlığı olmuşdur. Ona dərginin ilk nömrələrində gizli imza ilə çıxış etmək də müyəssər olmuşdu. Bir neçə mənbə Ə.Səfərovun «Molla Nəsrəddin»də Xortdan imzası ilə çıxış etməsini təsdiq edir.*
Mətbuat sahəsində zəngin təcrübəyə malik olan artıq satirik qələm əhli kimi ad çıxaran Ə.Səfərov «Molla Nəsrəddin» dərgisinin nəşrindən ruhlanaraq Cənubi Azərbaycanda «Azərbaycan» adlı satirik dərgi dərc edir. Dərgi həftədə bir dəfə kiçik formatda, 8 səhifədə nəşr edilirdi. Birinci səhifəsi fars dilində, qalan səhifələri isə Azərbaycan dilində idi. Karikaturalar adətən sonuncu səhifədə verilirdi. Dərginin cəmi 20-dən artıq (təxminən 24) sayı işıq üzü görmüşdü. Dərginin redaktoru Əliqulu Səfərov, naşiri Mirzə Ağa Təbrizi idi.
İlk sayda şeir parçaları əsasən Azərbaycan, nəsr hissəsi isə farsca verilirdi. Sonrakı saylarda Azərbaycan dili üstünlük təşkil etməyə başladı.
«Azərbaycan» dərgisi istər forma və üslub, istərsə də məz¬mun və ideya baxımından «Molla Nəsrəddin»ə çox bənzəyirdi.
«Azərbaycan» dərgisinin ilk sayının titul səhifəsində «Molla Nəsrəddin» dər¬gi¬sinin daimi emblemi olan mollanın rəngli surəti əks olunub. Bununla bil¬di¬ri¬lirdi ki, Təbrizdə «Molla Nəsrəddin»in təmsilçisi meydana gəlmişdir. Şəkildə təsvir olunmuş Molla Nəsrəddin sanki onunla yanaşı dayanmış yerli mollaya – Hacı babaya xeyir-dua verir. İkinci nömrədən isə Hacı baba tək verilirdi.
«Azərbaycan» dərgisindən öncə İranda həmişə elmin və mədəniyyətin, tərəqqinin önündə gedən Azərbaycan ziyalıları Tahir Təbrizi, Mehdi ağa Təbrizi, Məmmədəli Tərbiyət, Həsən Tağızadə ölkədə və xaricdə «Əxtər», «Hikmət», «Gəncineyi-fünun» və s. kimi dəyərli mətbu orqanlarını təsis etmişdilər. Bu qəzetlər fars dilində nəşr olunur, daha çox ziyalı təbəqəsi arasında yayılırdı. Müəyyən hissəsi Azərbaycan tükcəsində yazılaraq gizli yolla hazırlanmış xalq arasında yayınlanan vərəqə və kiçik formatlı qəzetlər qeyri-müntəzəm və pərakəndə şəkildə olurdu. Vaxtilə Mirzə Cəlinin «Molla Nəsrəddin» üçün söylədiyi «yazıda böyük cürətimiz o oldu ki, açıq ana dilindən yazmaqdan biz usanmadıq» dahiyanə kəlamını Əliqulu Səfərova da aid etmək olar.
Birinci nömrədə «Xitab beqələm və müqəddimə» sərlövhəli baş məqalədə nəzm və nəsrlə dərginin məram və proqramı ifadə edilirdi. Sonra Hacı Baba imzası ilə «Ey vətəni-mehriban» şeri verilmişdi. Üçüncü səhifədə ölkədə və qonşu ölkələrdən: London, İstanbul, Bakı, Naxçıvan, Miyana, Xorasan, Tehrandan xə¬bərlər verilirdi. Dörd və beşinci səhifələr karikatu¬ralarla bəzədilmişdi. Yeddinci səhifədə Hacı Babanın imzası ilə «Molla Nəsrəddin»ə cavab yazısı getmişdir.
«Azərbaycan» dərgisində illüstrasiyaları Hüseyn Behzad Müsəv¬virzadə çəkirdi. «Azərbaycan» dərgisinin 6 sayında dərc olunmuş yazıda xalqı bir növ uyğusundan ayıldıb, siyasi dərs verirdi:
«Cənab Hacı Baba, bir gün evdə oturmuşdum. Azərbaycan ruznaməsini gətirdilər. Vaqeədə əvvələn müqəd¬dəs ziyarətdəki biz Azərbaycan üçün bir ma¬ye¬yi-iftixardır çox şad oldum. Məşrutənin əvvəlinci şüunatından (bəyanatından – P.M.) birisi məclisi şurayi-milidir. Onun da əvvəlinci bəyanatından birisi məsu¬liyyəti vüziradir. Bunların hamısı ondan ötrüdür ki, bundan sonra millət hamısı asudə olsun və xarici bizlərə əl tapmasın və onda dəxi möhtac olmayaq daha bundan sonra heç bir bədfitrət kargüzarlıq verə bilməz ki, erkək it kimi dişi qurda rəfiq olub bir-bir qoyunları qurda verə, daha bundan sonra Məsudi mülk kimi xalq namusunu pula satan və füqaranın ruzisini həbs edən rəis divanınxana olub gündə 7 tümən rüşvət alıb daşları, qumları biz biçarə millətə çörək əvəzinə yedirə bilməz»
Dərgidə siyasi xarakter daşıyan karikaturalar az deyildi. «Azər¬baycan»ın ikinci sayının birinci səhifəsində Hacı Mirzə Ağasının şəkli təsvir olunmuşdu. Əksin aşağısında onun dili ilə bu sözlər yazılmışdı: «Şor suyun nə qabiliyyəti və keyfiyyəti var ki, vaxtımı ona sərf edim».
Burada Xəzər dənizindən söhbət gedirdi. Hacı Mirzə Ağasının timsalında Rusiyanın Xəzər dənizi ilə bağlı iddialarına qarşı heç bir müqavimət göstərməyən yüksək rütbəli məmurların etinasızlığı və dövlət əhəmiyyətli məsələlərə barmaq¬arası baxması kəskin tənqid olunurdu. Dördüncü sayının birinci səhifəsində Mirzə Əli Əkbər xan Atabəyin dizi üstündə İranın xəritəsini tutub orada əli ilə Azərbaycan əyalətini göstərərək dediyi sözlər əks olunub: «Əslən mənim ürəyim Azərbaycana bağlı deyil, gələcəkdə bu vilayəti kəsib atmaq lazımdır».
Digər bir karikaturada qoyun sürüsünün içinə düşmüş canavar və uzaqdan bu mənzərəni görən iki nəfər göstərilir. Şəklin aşağısında yazılıb: «Ay, haray, canavar qoyun sürüsünün axırına çıxdı». Yaxınlıqda sürünün çobanı elə d¬ərin yuxuya gedib ki, onu heç top-tüfənglə də oyatmaq mümkün deyil. Karikaturada obrazlı şəkildə canavarın simasında ölkənin təbii sərvətlərini amansızcasına istismar edən yadellilərə, çobanın simasında isə ölkəni idarə edə bilməyən başçıya işarə edilir – şah və onun sarayı tənqid olunurdu.
Dərginin hər səhifəsində belə mənalı şəkillərə rast gəlmək olardı. Onu xalq arasında populyarlaşdıran bu cür rəngarəng şəkillərlə bərabər, həm də yerli şairlər tərəfindən yazılmış duzlu-məzəli şeirlər idi. Qəzetdə Azərbaycan türkcə¬sində çap olunmuş şeirlər Təbrizdə dildən-dilə gəzir, hətta uşaqlar da həmin şeirləri əzbər bilirdilər.
«Molla Nəsrəddin» jurnalının nəsr nümunələrində Mirzə Cəlil və Əbdür¬rə¬him bəy Haqverdiyevin, şeir parçalarında isə M.Ə.Sabir və Əli Nəz¬mi¬nin təsiri aydın hiss olunurdu. Sabirin şeirlərinin ruhu cənublu şairlərə çox doğma idi. Sabirə nəzirə, cavab və təqlid şəklində də yazılan bu şeirlərin müəllifinin adı gizli saxlanırdı. Dərgidə Seyid Rza Sərraf, Əbdülhüseyn Xazin kimi şairlərin iştirakı şübhəsiz idi. Həmid Məmmədzadə onların sırasına Ləli və Mirzə Əli Möcüz kimi şairləri də daxil edirdi.
«Azərbaycan» dərgisində dərc olunmuş şeirlərdə M.Ə.Sabirin təsiri aydın duyulur:

Ey Molla əmi, boş yerə cindarə sataşma,
dindarə dolaşma!
Bu hiyləgərə, sahurü qəddarə sataşma,
məkkarə dolaşma…
…İş çoxdu təriqətdə, əya arifi-kamil,
Tərk eylə xətanı, bu xətakarə sataşma!..
rumdarə dolaşma!

Sabirin «Hə, de görüm, nə oldu bəs, ay balam, iddialərin» misrasından ilham alan Cənubi Azərbaycan şairi eyni vəzn və üslubda şairə cavab şəklində yazırdı:
Hə, görüsən, yerindədi birbə bir iddiamızı,
Gör necə müstəcab edib tanrı bizim duamızı,
Verdi kəmali-lütf ilə mətləbü müddəamızı,
İndi necə, Molla əmu, mən deyən oldu, olmadı?
Jurnalın 5-ci sayında dərc olunan felyetonun ana xəttini Sabirin məşhur bir şeri təşkil edir: «İstirahətə məşğul olan üləmamız da Rəştdə, Təbriz və İsfahanda binayi-müxalifət qoyub və milləti-islama heç bir qismi himayələri yoxdur:

Millət necə tarac olur-olsun, nə işim var,
Düşmənlərə möhtac olur-olsun nə işim var?!
Yeri gəlmişkən Sabirin haqqında söhbət açdığımız «Millət necə tarac olur-olsun, nə işim var» misrası ilə başlayan bu şeiri «Hikmət» qəzetinin redaktoru Mirzə Mehdi xan tərəfindən fars dilinə tərcümə edilib «Azərbaycan»da çap olunmuşdur.
Jurnalın ikinci sayında şair Sərrafın Sabiranə üslubda «Çətin xahiş» adlı şeiri dərc olunub. Öz millətini Şərqin «ölümdən də betər» uyğusundan oyatmaq istəyən şair xalqı hərəkətdə olmağa, qurub-yaratmağa, tərəqqiyə səsləyir:

Ey milləti-islam, oyan vəqti-səhərdi,
Dur, gör nə xəbərdi!
Bəsdir, bu qədər yatma, çürürsən, nə xəbərdi,
Dur, vəqti səhərdi!
Min yerdən ayıldır səni biçarə əhibba,
Tərpənmə sən əsla,
Yatmaq belə olmaz, bu ölümdən də betərdi,
Dur, vəqti səhərdi!
Dərginin səhifələrində yaxın və uzaq ölkələrdə baş verən hadisələrdən bəhs olunurdu. İkinci sayda Rusiyada baş verən inqilabi hərəkatdan, Rusiya dövlət dumasının gördüyü tədbirlərdən geniş danışılırdı. Məqalə müəllifi, görünür, oxuculara gözüaçıq olmağı, onları ziyalıların xalqın səy və fədakarlığı bahasına əldə olunmuş Məşrutədən bəhrələnməyə və onu saxlayıb qorumağa səsləyirdi. Dər¬ginin səhifələrində Böyük Fransa İnqilabı haqqında yazılar dərc olunur, onun mahiyyəti açıqlanırdı. Bütün bu yazılar oxuculara inqilabi vətənpərvərlik ruhu aşılayırdı. Ölkədə ziyalıların ən ağrılı yeri məktəb və mədrəsə ilə bağlı idi. Ona görə də «Azərbaycan maarifçilik ideyasının xalq kütlələri arasında təbliğinə, yayılmasına çalışırdı. Ana dilində məktəb və dərsliklərin olmaması bir sıra maarifçilərin, xüsusilə Mirzə Həsən Ruşdiyyənin səylərinin mürtəce ruhanilərin təzyiqinə məruz qalması dərgidə böyük təəssüf hissi ilə qarşılanırdı. Ölkənin, xüsusilə Azərbaycan vilayətlərinin elm, təhsil, sənət sahələrindəki geriliyi satirik qələmlə ifşa olunurdu. İkinci saydakı xəbərlərə nəzər salaq:
«Qərəcədağ. Hökumət fövqəladə maddi zayiələrə dözüb, ağır pullar qoyub bir darülfünun və bir də darüssənaye açıbdır».
«Livan. Lüleyinin ixtira olunmasının ildönümü münasibətilə cəşn tutub və müxtərin mücəssəməsini tökmək istəyirlər».
Jurnalın 5-ci sayında «Gəldi-gedər» imzası ilə bir felyeton da İranda, xüsusilə Cənubi Azərbaycanda balaca kibritin belə istehsal olunmadığından danışılır. Ölkənin iqtisadi cəhətdən geridə qalması tənqid edilir. «…Qəzzarə bu gün bazara çıxdım. Mənə kibrit lazımdı. Hər dükandan İran kibriti istədim, tapmadım. Axırı təngə gəlib ayağımı qoyub Peterburqdan bir qutu alıb qayıtdım. Mənim təəccübüm burdadır: ümumi müvəhhidin odu aləmi yandırır, amma … bizləri də xaricilərin odu yandırır».
Dərgidə imzasız satirik şeirlərdən birində vətənpərvərlik hissi qabarıq verilirdi:
Aləmdə olub zülm eləmək hər kəsə pişə,
Zülmün ağacı salmış odur hər yerə rişə.
Bu rişəyə lazımdı vuraq ədl ilə tişə,
Ta inki ədalət gələ izharə vətəndə.

Bu atəş zülm içrə səməndər kimi yanırıq,
Yannıq, nə qədər taqətimiz varsa dayannıq.
«Azərbaycan» dərgisini araşdıran Məmmədrza Heyət dərginin Cənubi Azərbaycan xaricində – İranın müxtəlif yerlərində izləndiyini, eyni zamanda Bakı və İstanbulda diqqətlə oxunduğunu qəzetə göndərilən məktublardan və qəzetin elanlarından bəlii olduğunu qeyd edir» Dərginin beşinci sayında dərginin Bakıdakı təmsilçisinin Kazımzadə adlı bir şəxs olduğu bildirilir.
Doqquzuncu sayda yenə də Bakıda aprel ayının əvvəlində Nikolayevski küçəsində (Hacı Zeynalabdin Tağıyevin mətbəəsində – P.M.) «Tazə həyat» adlı ədəbi, ictimai-siyasi qəzetin nəşr olunması ilə bağlı elan verilmişdir.
Dərginin 18-ci sayında Ədirnədən göndərilən bir məktuba cavab şəklində olan bir felyeton dərc olunmuşdur Ədirnəli oxucu «yer üzünün ən əliaçıq sultanı kimdir?» deyə bir sorğu ilə «Azərbaycan» dərgisinə müraciət edir. Dərginin yazarına görə yer üzünün ən əliaçıq sultanı Osmanlı padşahıdır. Çünki islam qazilərinin gücü ilə fəth edilən torpaqları kimsədən əsirgəməmişdir. Sonra yazı müəllifi əyani misallar çəkərək yazır: «Məsələn, Misir torpaqlarını rica edirlər, sultan dərhal mərhəmət buyurur, sonra Bolqarıstanı istirham etdilər (istədilər – P.M.), «önəmli deyil» dedi. Bir qrupu Samus adasını aldı, «sizə minnət borcluyam» dedi. Sonra Lubnan (Livan – P.M.) dağını istədilər, «oranı sizə bağışlayıram» dedi. Hersoqdan (Hersoqovina – P.M.) söz edilincə, «tamam», dedi. Bosniyaya gəlincə, dərhal təqdim etdi. Kıprısı (Kipr adası – P.M.) istirham etdilər, «məmnuniyyətlə» dedi: Sonra Kiridi (Krit adası – P.M.) istədilər, onların ümidini qırmadı və nəhayət Makedoniyanı tələb etdilər, «sizə layiq deyildir», dedi…».
Sonda Ədirnəli oxucunun «indi soltan nə işlə məşğuldur?» sualına cavabında isə İran-Osmanlı sərhədinə soruşmaq lazım – deyə qısa bir cavab vermişdir].
Doqquzuncu saydan başlayaraq dərgidə şeir və elan¬lardan başqa digər yazılar farsca verilir. M.Heyət dərgidə dərc olunan elanların yalnız Quzey Azərbaycanla bağlı olanların farsca yazıldığını bildirir. O, öncəki saylarda materialın yazıldığı dil nisbətinin təxminən 50 faiz olduğunu xatırladır. Sonrakı saylarda fars dilində yazıların daha çox yer alması ilə bağlı dərgidə heç bir açıqlama verilmədiyini vurğulayır.
Bizə elə gəlir ki, bunun səbəbini həmin illərdə ölkədəki siyasi-ictimai durumda axtarmaq daha düzgün olardı.
Dövrünün demokratik mətbu orqanı olan «Azərbaycan» dərgisinin sələfi olduğu «Molla Nəsrəddin» kimi xalqa gün ağlayır, onu ictimai fəaliyyətə həvəsləndirir, siyasi şüurun artmasına, yeni mütərəqqi mədəniy¬yətə qovuşmasına çalışırdı. Bir gülgü dərgisi kimi «xalqı yazmaqnan və kinayəli sözlərnən xabi-qəflətdən oyadıb başa salırdı».
Məmmədlui Abbasi «Azərbaycan» dərgisinə həsr etdiyi məqaləsində ona çox yüksək dəyər verib yazırdı ki, bu illər Azərbaycan millətini həqiqi demokratik azadlıqların mahiyyətini mənimsəməyə sövq edən, xəlqi milli ruhda tərbiyə edən mətbuatın ən mütərəqqi qabaqcıl və irəlidə gedəni «Azərbaycan» məcmuəsi idi
Şübhəsiz ki, xalqın xabi qəflətdən oyadıb, onun gözlərini açan, «Azər¬bay¬can» kimi bir mətbu orqanı ölkədəki mütrəce qüvvələrin nifrətini özünə cəlb et¬mə¬yə bilməzdi. Onlar var qüvvələri ilə dərginin qapanmasına çalışırdılar. Məş¬ru¬tə inqilabının yüksəlişi illərində düşmənlərin dərgiyə hücumu heç bir nəticə vermədi.
Təbrizdə Məşrutə inqilabının rəhbəri Səttarxanın şəxsən dərgini himayə etməsi mürtəcelərin sükutuna səbəb olmuşdu. İnqilab Tehrandan gələn silahlı qüvvələrin ağır hücumlarına məruz qaldıqda mürtəce qüvvələrin də mənfi təsiri dərgi üzərində gücləndi. Ona görə də ilk saylarını da Azərbaycan dilində yazılmış məqalə və bədii yazılara tez-tez rast gəlinirdisə, 9-cu sayından sonra fars dilində yazılmış yazılara dərgidə daha geniş yer verilməyə başlandı. Eyni zamanda son saylardakı məqalələrin siyasi kəskinliyi azalır, liberalizmə meyl açıq-aşkar duyulurdu. Beləliklə, mürtəcelərin ilk təsiri farsca yazıların çoxluğu ilə nəticə¬ləndisə, onların sonrakı təsiri dərginin bağlanması ilə nəticələndi.
Dərginin 6 sayında Azərbaycanda və mühacirətdə azərbaycanlılar tərəfindən rejimin qəzəbinə tuş gələn «Əlmər¬hum və əlməxfur» – «Kamal», «Gənciyeyi-fünun», «Pərvəriş», «Əxtər» və s. mətbu orqanları hörmətlə yad edilirdi.
Az bir müddət fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq «Azərbaycan» dərgisi Cənubi Azərbaycan mətbuatı və ədəbiyyatı tarixin öz yeni töhfələrini verdi. Məşrutə inqilabı dövründə demokratik fikirlərin yayılmasında bu dərginin böyük xidmətləri danılmazdır.

Read More

R.Rza ve Güney Azərbaycan

Çağdaş dövrümüzdə elə bir yazar tapmaq mümkün deyil ki, yaradıcılığında Güney Azərbaycan mövzusuna yer ayırmasın. Iranda azərbaycan türklərinin varlığı,onların zaman-zaman bu ölkənin tərəqqisi yolunda çoxsahəli əvəzsiz xidmətləri,ötən əsrin 20-ci illərindən başlayaraq hakim millətçi Pəhləvi rejimi sonralar isə molla rejimi tərəfindən tərəfindən onlara qarşı basqılar,milli istiqlal və milli kimlik uğrunda apardıqları mücadilələr hələ XİX əsrin II yarısından başlayaraq Həsən bəy Zərdabi,Əhməd Ağaoğlu,Əli bəy Hüseynzadə,Məmmədəmin Rəsulzadə,Mirzə bala Məmmədzadə,Mirzə Cəlil Məmmədqulqzadə, Mirzə Ələkbər Sabir,M.Ibrahimov, M.S.Ordubadi,Nəriman Nərimanov və başqalarının əsərlərində bu və ya digər şəkildə öz əksini tapıb.Iki əsr bundan əvvəl parçalanmış xalqın faciəsini,ayrılıq və həsrətlə bağlı hiss və duyğularını ədəbiyyata gətirilməsi məsələsinə gəldikdə isə bu mövzu əsasən ötən əsrin 40-cı illərindən etibarən gündəmə çıxarılıb. Bir az da dəqiqləşdirsək, 40-cı illərin əvvəllərində Təbrizdə Quzeyli ziyalılar tərəfindən nəşr olunan və yayınlanan mətbu orqanlarındakı ədəbi və publisistik yazılardan.Heç şübhəsiz ki, Süleyman Rüstəmin,Rəsul Rzanin“Vətən yolunda”qəzetində,”Azərbaycan” dərgisindəki fəaliyyətləri bu sahədə ilk təşəbbüs olub.

Ürəkdə min yaran vardır,yazıq millət, yazıq millət,
Sənə hər ləhzədə canını qurban edən yandı.

Qonub damlarda asudə ötür heybətlə bayquşlar,
Əlində haqqı bayraq eyləyən,düz yol gedən yandı.-misralarını Süleyman Rüstəm Təbrizdə olduğu günlərdə qələmə almışd;”Vətən yandı”adlı bu qəzəl ilk dəfə“Vətən yolunda”qəzetinin 1941-ci ilin 19 dekabr sayında çap olu nmuşdur.Qəzetin sonrakı saylarında şairin «Təbrizim», «Arazın dərdi», «Qardaşımın dərdi», «Araz qırağında», «Vətənim»və bu kimi şeirləri görünməyə başladı. Bu şeirlər o illərdə ilk dəfə olaraq ikiyə bölünmüş xalqın ayrılıq həsrətindən danışırdı.Beləliklə « ayrılıq,həsrət» motivlərinin ədəbiyyata gətirilməsinin ilk bünövrəsi Süleyman Rüstəm tərəfinddən”Vətən yolunda”qəzetinin səhifələrində qoyulmuşdur. Digər bir Azərbaycan şairi Rəsul Rza isə bu yöndə çoxsahəli fəaliyyət göstərmişdir.
R.Rza Təbrizə ilk gəlişində həyəcanla bu sözləri söyləmişdi;Təbriz bizim üçün adi şəhər deyil, sözün əsil mənasında paytaxtdır.Şah İsmayıl Xətainin,Səttarxanın,Bağır xanın,Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin,neçə-neçə söz dahilərinin yadigar qoyub getdiyi şəhərdir.Mənim bura gəlişimdən tarixdə ad qoymuş şəhərin və cənublu qardaşlarımızın bu günki həyatından sənədli film çəkməkdir.İstəyimiz budur ki,qoy gələcək nəsillərə ataların,babaların qəhrəmanlıqla dolu həyatından bir yadigar qalsın. İnsanların bir zaman unuda biləcəklərini qoy olduğu kimi kino lentində saxlayaq.Sabah gələcək nəslimiz bizi utanqanlıq üstündə qınamasın”
R.Rsa Təbrizə səfəri ilə Cənubi Azərbaycanın iftixar dolu həyat səhnələrini lentə köçürüb əbədi olaraq tarixə saldı. Azərbaycanı tanıdan və bu torpaqda baş verən həqiqətləri dünyaya bəyan edən sənədli və tarixi bir əsər yaratdı
”Arazın o tayında” filmini çəkməklə.
Təbrizin yolları oyum-oyumdur
Yanıq dağdan qalxan duman olaydım.
Dərdli könüllərdə ümid olmasam
Heç olmasa zəif güman olaydım.
Bu misraları Rəsul Rza 50 -ci illərdə yazıb.Xalq yazıçısı Anarın təbirincə desək,45-ci ilin 21 Azər fərəhi də,46-cı ilin yenə də 21 Azər faciəsi də Şimali Azərbaycan ziyalılarının (eləcə də Rəsul Rzanın-P.M.) şahidi olduqları hadisələr idi. Rəsul Rza Təbrizdən əbədi ayrılığının xiffətini çəkərək yaradıcılığında bu duyğuları əks etdirib
40-cı illərin birinci yarısında Quzey Azərbaycan ədəbiyyatında Cənub mövzusunda yazılmış ilk əsərlərdən biri də R.Rzanın “Hilal” poeması idi.
Rəsul Rzanın cənub mövzularında yazdığı əsərlərindən və “Arazın o tayında” filmindən başqa Güney Azərbaycan qarşısında digər xidməti “Azərbaycan” jurnalının baş redaktoru kimi fəaliyyəti ilə bağlıdır. Deyilənlərə aydınlıq gətirmək üçün bu mövzudan ətraflı bəhs açmaq yerinə düşərdi.
İkinci cahan savaşı illərində Stalinin İrana,özəlliklə Güney Azərbaycanla bağlı müəyyən niyyət və planları vardı.Stalin Güneydə tapladanan hüquqları uğrunda mübarizəyə qalxmağa hazır olan sosial-siyasi qüvvələrin mövcudluğunu da bilirdi.
Digər bir tərəfdən isə sovet qoşunlarının həmin əraziyə daxil olması üçün şərait yetişmiş, Qırmızı ordu 1941-ci il avqustun 25-də sərhədi keçib, Güney Azərbaycana daxil olmuşdu.
Quzeyli qardaşları ilə yaxınlığa güclü meyl olması Stalinin cənub haqqında düşünülmüş gizli planlarına tam cavab verirdi. Qırmızı ordu ilə birlikdə bir qrup Azərbaycan ziyalıları da Təbrizə gəldilər. Başda M.C. Bağırov olmaqla rəhbər partiya və dövlət işçiləri, ziyalıları, hərbi qulluqçuları və s. üzərinə fövqəladə və səlahiyyətli bir vəzifə Güney Azərbaycanda milli-mədəni və siyasi dirçəlişə yardım vəzifəsi qoyulmuşdu.
Siyasi büronun qərarı ilə bu sahədə görüləsi işlər müəyyənləşdirilmişdi və qərardakı bəndlərin bir neçəsi mədəniyyət məsələləri ilə bağlıydı.İlk illər ərəb əlifbası ilə azərbaycan dilində üç qəzet nəşr etmək nəzərdə tutulmuşdu Qeyd etmək lazımdır ki, M.C.Bağırovun təşəbbüsü ilə yerli əhali arasında siyasi, ideoloji, mənəvi, mədəni iş aparmaq və həm də onlara qayğı göstərmək məqsədi ilə Azərbaycan K(b)P MK-nın katibi Əziz Əliyevin rəhbərliyi altında xüsusi qrup yaradılmışdı. Bu qrupda təbliğat məsələləri, inzibati-təsərrüfat işləri, xüsusi əməliyyatların aparılması ilə ayrı-ayrı şəxslər məçğul olurdu.Təbrizdə Azərbaycan dilində çıxacaq ordu qəzetinin redaktorluğu Mirzə İbrahimova tapşırılmışdı. «Vətən yolunda»adlanan bu qəzetlə yanaşı digər şəhərlərdə Urmiyada Zülfəli İbrahimovun redaktorluğu ilə Azərbaycan dilində «Qızıl əsgər», Rəştdə isə Xasay Vəzirovun redaktorluğu ilə fars dilində «Sərbaze sorx» (Qızıl əsgər) qəzetləri çıxırdı.
Sentyabrın 21-dən Cənubi Azərbaycanda fəaliyyətə başlamış missiya tez bir zamanda əhalinin rəğbətini qazana bilmişdi.

Azərbaycan dilində çıxan mətbu nümunələrinin xalq arasındakı nüfuzunu göstərmək üçün yerli müəllif M.Biriyanin yazdığı məqaləyə nəzər salmaq kifayətdir” Mehrin (oktyabr ayı nəzərdə tutulur – P.M.) 22-də saat 10 radələrində Tərbiyət xiyabanı qarşısından keçərkən əhalinin bir nəfər kiçik oğlanın dövrəsinə yığışaraq qəzet almalarını gördüm. Saqqalı ağarmış bir qoca kişi əlində pul tutaraq camaatı itələyə-itələyə ruznamə almaq istəyirdi. Müsaidə edərək ruznamənin birini alıb ona verdim. O sevincək ruznaməni alaraq dedi: Ağa, əgər mümkün olarsa bir az oxu görək nə yazırlar. Onun xahişini yerə salmadım, oxudum. qoca dərindən bir ah çəkdi. Mən heyrətlə səbəbini sual etdim. O üzünü mənə tutub: - Çox şükür ki, belə sadə dildə yazırsınız dedi və ruznaməni əlimdən alıb mənimlə xudahafiz¬ləş¬di. Və ömrünün son illərində Azərbaycan dilində yazılmış ruznaməni əlləri titrəyə-titrəyə başqalarına göstərmək üçün sürətlə getdi»
Sovet-alman cəbhəsində vəziyyətin gərgin xarakter alması Güney Azərbaycanda olan siyasi işçilərin Bakıya geri çağırılması ilə nəticələnmişdi. Sovetlər Birliyi bir də bu mə¬sələyə böyük müharibədə əsaslı döyüş başa çatdıqdan sonra qayıtdı
1944-cü ildə Güney Azərbaycana yenidən işçi qrupu göndərilmişdi.
1943-cü ildə Tehranda Sovet İttifaqı ilə mədəni əlaqə saxlayan İran cəmiyyəti yaradıldı. Xüsusi qrupun fəaliyyəti nəticəsində Sovet İttifaqı ilə mədəni rabitə saxlayan İran cəmiyyətinin Təbriz şöbəsi və Təbrizdə Sovet mədəniyyəti evi açıldı. Müharibənin tədricən rusların xeyrinə dəyişməsi ilə əlaqədar Moskva Cənubi Azərbaycan məsələsinə 1944-cü ildə yenidən qayıtdı və Sovet Azərbaycanından Cənuba yeni işçi qrupu göndərdi.
Onu da xatırlatmaq yerinə düşər ki, ki,1945-ci il dekabrın 12-də 21 Azər hərəkatının qələbəsi ilə əlaqədar fəaliyyətə başlamış Azərbaycan Milli Məclisinin qərarı ilə Pişəvəri Azərbaycan Milli Hökumətinin Baş naziri təyin edildi. Məhz həmin hökumət İranın daxilində Azərbaycanın milli muxtariyyət hüququnu bərpa edərək azərbaycanlıların öz ana dilində danışmaları, yazıb-oxumaları üçün şərait yaratdı. Məktəblərdə ana dilində dərslərin keçirilməsini təmin etdi. Ölkədə aparılan islahatlarla əlaqədar milli hökumət müvafiq strukturların yaradılmasına başladı; aqrar qanun, əmək haqqında qanun, dil haqqında qanunlar qəbul etdi. Bu qanunda Azərbaycan dili bütün Azərbaycan ərazisində rəsmi dövlət dili elan olunmuşdu.
Qısa bir müddət ərzində (ana dilində dərsliklərin, ədəbiyyatın, mətbuat nümunələrinin çap olunmasına, radio verilişlərinin səslənilməsinə başladı. Qəzet və jurnallar, sayı 50-ni ötən dərsliklər, müxtəlif ədəbiyyat əsərləri nəşr edildi, kinoteatr tikildi, radiostansiya və radiokomitə yaradıldı. Milli qəhrəmanlara – Səttarxan və Bağırxana heykəllər ucaldıldı. Behzad adına İncəsənət Muzeyi yarandı. Ərdəbil, Astara və Marağa şəhərlərində teatr binaları tikildi. Azərbaycan Rəssamlar və Heykəltaraşlar Cəmiyyəti təşkil olundu. Onlarla kitabxana və qiraətxana fəaliyyətə başladı. Şəhər və kəndlərdə ibtidai və orta məktəblər yaradıldı. 1946-cı ildə Təbriz Universiteti təsis olundu.
Milli hökumət Azərbaycanın sosial-iqtisadi tərəqqisinə yol açdı, milli zülmün nəticələrini ləğv etdi, azərbaycanlıların varlığını bir daha təsbit etdi.
O illərdə ayrı-ayrı ədəbi-mədəni və siyasi cəmiyyətlərin birliklərinin öz mətbu orqanları mövcud idi,onların sayı 4o-ı aşırdı.
Azərbaycanın milli istiqlal tarixində çox əhəmiyyətli yer tutan yeni qurulmuş Demokratik Hökumət onun həyata keçirdiyi mütərəqqi islahatlar təbii ki,o dövrdə yaşayan hər bir azərbaycanlı ziyalının ürəyindən idi və işə qoşulmaq üçün bütün bütün bacarıq və qüvvəsini ikiqat sərf etməyə hazır idilər.
1945-ci ilin oktyabrında sonralar Azərbaycanda dövlətlərarası münasibətlərin əsasını qoyan Azərbaycanın İranla Mədəni Əlaqələr Cəmiyyəti (sonralar Azərbaycanın Xarici ölkələrlə Dostluq və Mədəni Əlaqə Cəmiyyəti) yaradıldı. Bu quruma görkəmli şair Səməd Vurğun başçılıq edirdi. Fəaliyyətinin ilk mərhələsində cəmiyyətin funksiyası Azərbaycanın elm və mədəniyyət sahəsindəki nailiyyətlərini İranda tanıtdırmaqdan ibarət idi. Daha sonra isə İran üçün radio verilişlərinin və başlıca olaraq Azərbaycan ədəbiyyatına həsr olunmuş kitab və kitabçaların hazırlanması kimi fəaliyyət sahələri də oraya daxil oldu.
Cəmiyyətin çap orqanı 1945-ci ilin avqustundan Azərbaycan dilində ərəb əlifbasında şair Rəsul Rzanın redaktorluğu ilə nəşr olunan aylıq ictimai-ədəbi «Azərbaycan» jurnalı idi.Jurnal yüksək polioqrafik səviyyədə olub 30 min tirajla çıxırdı. Dərgi 1-ci sayında yazırdı: «Azərbaycan» məcmuəsi xalqımızın qədim mədəniyyəti və ədəbiyyatı, tarixi və azadlıq mübarizəsilə oxucularımızı müntəzəm surətdə tanış edəcək, istər Sovet Azərbaycanında və istərsə də Cənubi Azərbaycanda yaşayan yazıçı və alimlərimizin elmi, ədəbi məqalələrini öz səhifələrində dərc edəcəkdir.Bununla da məcmuəmiz Azərbaycan xalqının gələcək tərəqqi və yüksəlişinə kömək etməyə çalışacaqdır»
Bakıda əski əlifba ilə Azərbaycan dilində nəşr olunub (cəmi 17 say) Güney Azərbaycanda yayımlanan ədəbi və rəngli illüstrasiyalı bu jurnal həm forma, həm də məzmun cəhətdən və yüksək səviyyəsi ilə seçilirdi.
Jurnalda çap olunan mövzulara gəldikdə isə onlar iki istiqamətdə idi. I. sovet sosialist ideologiyasının təbliği, II. yerli əhalinin maarifləndirilməsi. Birinci sıraya daxil olan yazılarda sovet döyüşçülərinin cəbhədəki qəhrəmanlıqları, antifaşist təbliğatı, sovet cəmiyyətinin və sovet həyat tərzinin gözəl boyalarla təsviri, sosializmin kapitalizmdən üstün olduğunu «ciddi cəhdlə» göstərməklə sovet cəmiyyətinin gələcəkdəki xoşbəxt proqnozu verilirdi. «Böyük Vətən müharibəsi cəbhələrində», «Böyük Vətən müharibəsi qəhrəmanları», «Sovet İttifaqında» və s. rübrikalar altında gedən bu yazılar o illərdə sovet mətbuatında dərc edilən materialların bir növ eyni idi.Təbii ki,sovetlər ölkəsinin hər sahədə uğurlarından danışan jurnal İranda Kommunist təbliğatına xidmət edirdi.
İkinci qismə isə Azərbaycan mədəniyyətini, Azərbaycan klassik və çağdaş dövründəki ədəbi simaları, dil və ədəbiyyat tarixi, dünya ədəbiyyatı nümunələrini, məktəb və maarif sahələrini özündə əks etdirən yazılar daxil idi. Jurnal belə yazıları verməklə yüksək bir amal güdürdü;Cənubda milli şüurun, və milli iftixar hissinin oyanmasına çalışırdı.Rəsul Rzanın jurnalın 1945-ci ildəki oktyabr sayında çap olunmuş “Milli Şüur və milli iftixar” məqaləsi məhz bunun la bağlı idi. Məqalə ilə tanış olaq;
«İnsan uşaqlıq, gənclik və kamillik dövrü keçdiyi kimi millətlər də həmin dərəcədə bu yolu keçir. Milli şüur bir xalqın öz istedad və bacarığını dərk etmək, millətin ümumi mənafeyi və ziyanını görmək, ümummillətin rifah və səadəti üçün çalışmaq yolunda hər cür fədakarlığın zəruri olduğunu dərk etmək deməkdir… Milli şüuru oyanmamaış və ya hələ də lazımınca oyan¬mamış millətlər daima başqalarının ağalığına və zülmünə məruz qalır. Yalnız kənardan deyil, öz daxilində dəxi mürtəce qüvvələrin nüfuz və təsirinə boyun əyməli olur. Şübhəsizdir ki, milli intibah, milli şüurun oyanması bir günün, bir ilin işi olmayıb əsrlərin kəskin və amansız fırtınaları içərisində doğur. Bu millətin içərisindən çıxan ayrı-ayrı proqressiv nümayəndələr, alim və yazıçılar hələ də xalqın bir küll olaraq intibah yoluna düşdüyünü isbat etmir. Azadlıq dərk edilmiş zərurətdirsə, bu azadlığı duymaq, onun zəruri olduğunu hiss etmək üçün xalqın bütün nemətlərini yaradan geniş kütlələrin milli şüurunun arması, xalqın özünəməxsus ənənə, sənət və məişət gözəlliklərini həqiqətən sevilib inkişaf etməsi şərtdir… İran Azərbaycanında yaşayan Azərbaycan xalqının yetirdiyi alim, yazıçı və inqilabçılar bu xalqın milli şüurunun artma¬sınad, onun azadlıq və istiqlaliyyət yolunda apardığı mübarizədə çox böyük xidmət göstərmişlər… Bu xalqın azadlıq yolundakı mübarizəsində öz canını qurban vermiş yüzlər və minlərlə həqiqi vətənpərvər və milətpərvər mücahidlər vardır ki, onların hər damla qanı milli şüur inkişafının yolunda tökülüb, bu yolu təmizləməyə xidmət etmişdir. Odur ki, Azərbaycan xalqı yaratdığı bu tarixi simaların həyatı, işi və əsərləri ilə fəxr edir. Milli iftixar hissi, milli şüurun doğrudan-doğruya bir nəticəsidir. Milli şüuru oyanmamış, öz yaradıcılıq qüdrətinə inam bağlamamış bir xalqda milli iftixar hissi dəxi çox zəif və məzmunsuz olur. Biz azərbaycanlı olduğumuzla fəxr edirik. Bu iftixar hissini bizdə doğuran səbəb Azərbaycan xalqının «seçilmiş xalq» olduğuna «başqalarından yaxşı» oluğuna görə deyil, bəlkə də «övraqi-həyatda» bizim də millətin imzası şərəfli yer tutduğu üçündür. Sovet Azərbaycanında inqilabdan sonra açılsmış yüzlərlə ali və orta məktəblər, neçə-neçə tədqiqat müəssisələri, muzeylər, kitabxana, teatr və sinemalar, təzə tikilmiş zavodlar, maşın¬laşdırılmış kənd təsərrüfatı xalqın milli şüurunun artmasına, onun ən vacib duyğularının təzahürünə böyük imkanlar yaratdı. Biz azərbaycanlı olduğumuz üçün fəxr edirik, çünki Azərbaycan xalqı dünyanın ən hürriyyətsevən, ən ünsiyyətli, ən qəhrəman və alicənab xalqlarındandır. Bizim qəlbimizi dolduran iftixar hissi Azərbaycan xalqının böyük yaradıcı qüdrətinə əsaslanır, onun azadlıq üçün hər şeyi fəda etməyə hazır olan iradə və mətanətinə əsaslanır».
Qeyd edək ki, jurnalda şair Rəsul Rzanın digər bir yaradıcılıq qabiliyyəti və ya üslubumu deyək , üzə cıxmışdı.Bunu onun “Azərbaycan” jurnalının səhifələrində dərc etdiyi publisistik yazılar söyləməyə əsas verir.İstər örnək gətirdiyimiz yazı,istərsə də A zərbaycana məxsus milli-mədəni dəyərləri layiqincə təbliğ etməyə yönəldilən başqa məqalələr onun həm də istedadlı bir publisist oldüğunu sübut edirdi.

“Azərbaycan” jurnalında müntəzəm olaraq xalqın tarixi qəhrəmanlıq səhifələrindən, klassik ədəbi nümunələrdən, çağdaş şairlərin əsərlərindən parçalar verilirdi.Tarixi milli qəhrəmanlar Babək, Koroğlu haqqında, Azərbaycanın böyük dövlət xadimləri Cavanşir, Şirvanşah İbrahim, Şah İsmayıl Xətai, Fətəli xan, Cənubi Azərbaycanın azadlıq mücahidləri Səttərxan, Bağırxan, Şeyx Məhəmməd Xiyabani, Heydər Əmioğlu haq¬qında, Seyid Cəfər Pişəvəri və onun hökumətinin ayrşı-ayrı üzvləri haqqında ətraflı bilgilər verilirdi. Şimali və Cənubi Azər¬baycan ədəbiyyatımızın klassikləri Xətib Təbrizi, Xəqani, Məhsəti, Nizami, Nəsimi, Füzuli, Əmani, Qövsi Təbrizi, Saib Təbrizi, Sarı Aşıq, M.Ş.Vazeh, A.Bakı¬xanov, M.F.Axundov, X.B.Natəvan, Heyran xanım, Şükuhi, Nəbati, S.Ə.Şir¬vani, Rüşdiyyə, Xalxalı, M.C.Məmmədquluzadə, Sabir, Möcüz, Talıbov, Ham¬mal, M.S.Ordubadi, A.Şaiq, S.S.Axundov, C.Cabbarlı və başqaları haq¬qında məqalələr, çağdaş ədəbiyyatdan nümunələri Azərbaycan ədəbiyyatı və ictimai fikir tarixinin görkəmli simalarını tanıtdırmaq və müasir şairlərin yaradıcılığını inkişaf etdirmək işinə xidmət edirdi.
Görkəmli filosof Heydər Hüseynovun “Azərbaycanda ictimai fikrin inkişafı tarixindən “ rubrikası altında gedən”Nizaminin ictimai məfkurəsi”, “Səfəvi dövlətinin banisi Şah İsmayıl Xətai”, ”Böyük maarifpərvər Həsən bəy Zərdabi”,”Şərqin ilk dramaturqu M.F, Axundov”,”M.F,Axundovun ictimai görüşləri”və s.bu kimi dəyərli silsilə yazıları hər iki tayda maraqla qarşılanır və sonralar yazılacaq neçə-neçə tədqiqat əsərlərinin mötəbər mənbələrindən idi.
Tanınmış tədqiqatçı, Həmid Araslı jurnalın hər sayında klassik irsimizin bir numayəndəsini təqdim etməklə yanaşı,bu söz sərrraflarının çap olunmamış şerlərini oxuculara ərməğan edirdi.Beləcə, hər iki taydaki oxucular, Saib Təbrizinin,Qövsi Təbrizinin və başqa şairlərin yeni üzə çıxmış nəzm əsərləri ilə ilk dəfə “Azərbaycan”jurnalında tanış olurdular.
Tək Azərbaycan ədəbiyyatınin deyil,mədəniyyətimn də əsrlər boyu vəhdət halında inkişaf etməsini Göy məscidin, Ərk qalasının, Xan sarayının, Şeyx Səfi məqbərəsinin, Şirvanşahlar sarayının, Qız Qalasının, Mömünə Xatun türbəsinin jurnalda əyani şəkildə verilən şəkilləri və onlar haqda məlumatlar memarlıq ənənələrimizin, ortaq, vahid olduğunu göstərirdi.
“Azərbaycan” jurnalı bədii söz sənətinin hörmət və qiymətini özünə qaytarmaqla bərabər, Güney Azərbaycan ədəbiyyatında, publi¬sis¬ti¬kasında yeni qələm ordusunun yaranmasında da az iş görmürdü.Şimaldan gələn yaradıcı ziyalılara onların Mirmehdi Etimad, Əli Fitrət Balaş Azəroğlu, Çavuşi, Əli Tudə, Mədinə Gülgün, Mirrəhim Vilayi, Məhəmmədlu Əbbasi, Hilal Nasiri, Məhəmməd Biriya və bu kimi yerli həmkarları da qoşulmuşdu.O illərdə qoyulan bünövrəni sonrakı illərdə cənublu ziyalılar layiqincə davamlı inkişaf etdirirdilər.

Jurnalla tanış olan oxucular hər iki taylı Azərbaycanın həyatı ilə yaxından tanış olmaq imkanı qazanırdı.İctimai-siyasi proseslər, ölkədə yaranan demokratik əhval-ruhiyyə, xalqın milli azadlıq hərəkatının əhalinin bütün təbəqələrini əhatə etməsi və yüksələn xətt üzrə inkişaf edərək Milli Hökumətin qurulması ilə nəticələnməsi həm şimal, həm də cənublu müəlliflərin bəhrələndiyi əsas mənbələrdən idi
“Azərbaycan” jurnalında çap olunmuş bədii əsərlərə diqqət yetirdikdə təkcə cənub şairlərinin deyil, şimaldan olan müəlliflərin də yaradıcılığında maraqlı bir mərhələnin yarandığının şahidi oluruq. Belə ki, bir tərəfdən 1937-ci ilin repressiya tufanından, digər tərəfdən isə partiya, Lenin, Oktyabr inqilabına mədhiyyə xarakterli əsərlər yazmaqdan yorulmuş şair və yazıçılar yeni bir mühitə düşmüşdülər.Həmin dövrdə sovet siyasəti Azərbaycan xalqının milli maraqlarına son dərəcə uyğun gəlirdi.Azərbaycanın siyasi baxımdan olmasa da,mədəni cəhətdən birləçməsinə,birgə ədəbi, elmi fəaliyyəti üçün bir növ fürsət düşmüşdü,imkan yaranmışdı.”Azərbaycan” jurnalı da bu imkandan yararlanırdı. Cənubi Azərbaycandakı siyasi proseslər, gündən-günə genişlənən demok¬ra¬tik əhval-ruhiyyə onlar üçün də ürəkdən olan bir mövzu idi. Odur ki, “Azərbaycan” jurnalında çap olunan əsərlərin müəyyən bir hissəsi məzmun cəhətdən cənublu qələm sahibləri ilə yanaşı Sovet Azərbaycanından getmiş şair və yazıçıların yaradıcılığında da bir yenilik idi.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Təbrizdə fəaliyyət göstərən işçi qrupu ilə Sovet Hərbi diplomatik nümayəndələri arasında münasibətlər ziddiyyətli idi. O dövrdə baş verən hadisələri araşdırmaya cəlb edən prof. C.Həsənlinin yazdığına görə Güney Azərbaycandakı proseslərin getdikcə milli müstəviyə keçməsi sovetləri o qədər də təmin etmirdi... Məsələ ilə bağlı SSRİ Xarici İşlər Komissarlığına müraciət edilsə də, M.C.Bağırov vaxtında bunun qarşısını ala bilmiş,məsələnini müsbət həllinə nail olmuşdu..
Jurnal Güney Azərbaycanda ana dilində ədəbiyyatın inkişafı üçün geniş imkanlar yaradırdı.

Uzun illər (xüsusilə 1920-ci illərdən sonra) hər iki tayda- sovetlər birliyində bolşevik, İranda şah rejimi tərəfindən «ikiyə bölünmüş Azərbaycan məsələsi» mövzusu yasaq olunmuşdu. «Azərbaycan» jurnalında dərc olunan materiallarda ikiyə parçalanmış xalqın mənəviyyatı, mədəniyyəti, tarixi, ədəbiyyatı küll halında verilirdi. O illərdə «Vətən yolunda»və “Azərbaycan” kimi mətbu orqanlarının səhifələrində ikiyə bölünmüş xalqın faciəsini, dərdini, hiss və duyğularını əks etdirən «parçalanmış vətən həsrəti», « ayrılıq» və vahid Azərbaycan mövzusu yaranırdı.
Söz yox ki,1941-1946-cı illərdə Güney Azərbaycanda milli ruhun oyanması, milli özünüdərkin bədii inikası «Vətən yolunda» qəzeti və «Azərbaycan» jurnalı ilə bağlı olmuşdur.
1941-ci ildən etibarən hər iki taylı Azərbaycanlılar arasında bu günümüzə qədər gəlib davam edən bir ədəbi hərəkatın əsası qoyulurdu...

Qəiyyətlə söyləyə bilərik ki, bölünmüş xalqın ayrılıq həsrətini: «ayrılıq, həsrət» motivlərinin ədəbiyyata gətirilməsinin bünövrəsi ilk dəfə «Vətən yolunda» qəzetinin və “Azərbaycan” jurnalının səhifəlrində qoyulmuşdur.

Bu ədəbi proses Süleyman Rüstəmin qəzetin səhifələrində çap olunmuş şeirləri ilə başlamış, bunun davamı olaraq Rəsul Rzanın”Hilal”, paralel olaraq güneyli şairlərdən Mirmehdi Etimadın «Yaşamaz»,Əli Fitrətin «Azərbaycan», Hilal Nasirinin «Köşkü-balaban» şeirlərində sonralarsa,Cənubdan Şimala mühacirət edən Balaş Azəroğlu, Həkimə Billuri,Mədinə Gülgun, Əli Tudə, Söhrab Tahirin və Səməd Vurğun,Məhəmmədhüseyn Şəhriyar,Bəxtiyar Vahabzadə Mirzə İbrahimov,İlyas Əfəndiyev,Məmməd Araz,Xəlil Rza,Sabir Rüstəmxahlı və digər neçə-neçə dəyərli söz ustadlarının əsərlərində ikiyə bölünmüş millətin faciəsi əks olunmuşdu.Bu gün bu bu ədəbi proses artıq kiçik nəhrləri özündə birləşdirən təlatümlü b ir dəryaya çevrilib.Bu isə ayrı bir mövzunun bəhsidir.

«Azərbaycan» jurnalını Sovet hakimiyyətinin bütün mövcud olduğu dövrdə ən maraqlı və milli mənafe baxımından ən əhəmiyyətli nəşr orqanı hesab edən Cəmil Həsənli yazırdı ki, əvvəla, bu jurnalın hər sayında Güney və Quzey Azərbaycanın ictimai-siyasi, mədəni, ədəbi həyatı, tarixi birlikdə əhatə olunurdu. İkincisi, jurnal Güney Azərbaycan üçün buraxıldığından Sovet Azərbaycanında hökm sürən bolşevik ideologiyasının tələblərindən bir qədər yayınır, Azərbaycan xalqının köklü mənafeyi, taleyi və tarixi ilə bağlı əsas məsələlərə toxuna bilirdi. Bütöv Vətən, eyni xalq, vahid millət məramı demək olar ki, «Azərbaycan»ın hər sayından duyulurdu. Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, sənətinin əsrlər boyu vəhdət şəklində inkişaf etməsini əyani şəkildə sübuta yetirirdi”

Cənubda Demokrat Hökuməti xain qüvvələrin əli ilə devrildikdən sonrs Rəsul Rza «Azərbaycan» jurnalını saxlamaq üçün bir çox təşəbbüslər bulundu,hətta M.C.Bağırova məktub yazdı.Təssüf ki, bunlar bir nəticə vermədi.Və məktub cavabsız qaldı.
Məktubun əvvəlində jurnalın qısa tarixçəsindən, görülən işlərdən, redaksiya ətrafında yaxşı müəllif kollektivinin toplanmasından söz açan Rəsul Rza təklif irəli sürürdü: «Məlum olduğu kimi Azərbaycanda belə bir profilli jurnal yoxdur, halbuki buna böyük ehtiyac hiss olunur. Redaksiya heyəti belə hesab edir ki, jurnalı bu həcmdə və bu formada saxlamaq, onu yeni Azərbaycan əlifbasıyla nəşr edərək respublikamızda yaymaq məqsədəuyğun olardı.
Redaktor Rəsul Rza».
Rəsul Rzanın elə formatlı və profilli jurnal barədəki arzusu Azərbaycanda yalnız 40-45 ildən sonra həyata keçdi.
Müəyyən bir zaman kəsiyindən sonra Rəsul Rzanın oğlu, hörmətli yazıçımız Anar atasının 40-cı illərdə apardığı missiyanı 60-cı illərdə təşəbbüskarı və redaktoru olduğu “Qobustan” jurnalında bir az fərqli şəkildə olsa da özünün də qeyd etdiyi kimi aparmağa nail oldu;”Quzey və Güney Azərbaycan ədəbiyyatına, sənətinə ayrılmaz vəhdət kimi baxmaq prinsipini və oxucuları dünyanın mədəni sərvətləriylə tanış etmək prinsipini çox-çox illər sonra «Qobustan» toplusunda tətbiq etməyə çalışırıq. Bu bəlkə də mənim uşaqlıq xatirələrimlə bağlıydı. Uşaq yaşlarında «Azərbaycan» jurnalının hər nömrəsini vərəqləyir, şəkillərinə baxırdım, sonralar ərəb əlifbasını öyrənəndən sonra ayrı-ayrı yazıları oxumağa başladım. Bir də ki, jurnalın demək olar ki, hər sayı gözlərim qarşısında hazırlanırdı. Redaksiyanın əmkdaşları evimizə gəlir, atamla nömrələrin məzmunu və forması barədə müzakirələr aparırdılar.
İndi bizim günlərdə, hərdən-birdən, ara-sıra «Qobustan» toplusunun milli şüurumuzun oyanması yolunda xidmətlərindən söz açırlar. Amma bu işi çox illər qabaq aparmış «Azərbaycan» jurnalının fəaliyyəti haqqında tək-tük mütəxəssislərdən savayı demək olar ki, heç kəsin xəbəri yoxdur”.
Qeyd edək ki, “Azərbaycan” jurnalının üzümüzə gələn il 65 yaşı tamam olur. İkiyə parçalanmış vahid xalqın milli özünədərkində və milli birliyində az payı olmayan” tək-tük mütəxəssislərdən savayı demək olar ki, heç kəsin xəbəri olmayan” bu dəyərli mətbu orqanının 1945-46 –cı illərdə çıxan seçmə saylarından özəl bir nəşriyyə hazırlayıb onu ictimaiyyətə və geniş oxucu kutləsinə çatdırmaq faydalı olmazdımı?!
Ümimiyyətlə, biz tariximizi,keçmişimizi kimlərinsə təqdim etliyi kimi yox,olduğu kimi öyrənməliyik.Milli-mədəni dəyərlərimizə sahib çıxmalı,onları qorumalıyıq,Bunun vaxtı artıq çoxdan çatıb. Azərbaycanın Şimalı ilə Cənubi arasındakı ədəbi-mədəni əlaqələrə gəldikdə isə bu gün bunun üçün imkanlar çoxdur .Milli vəzifə isə həmin imkanları populist şüarlarla,iddialı bəyanatlarla məhdudlaşdırmaq yox, reallaşdırmaqdan ibarəıtdir ki, bunu bizdən xalqımızın yalnız keçmişi deyil,gələcəyi də tələb edir.

Read More

İRANDA ƏDƏBİ YENİLƏŞMƏNİN ÖNCÜLÜ

Tarixdən məlum olduğu kimi, 1918-ci ilin aprelində Güney Azərbay¬cana türk hərbi hissələri daxil olmuşdu. Qeyd etmək yerinə düşər ki, 1918-ci ilin əvvəllərində rus ordusunun Güney Azərbaycanı istila etməsindən istifadə edən erməni quldurları hərbi ordu təşkil edib Maku, Xoy və Urmiya şəhərlərində soyqırımı törətmişdilər. Ermənilərin Urmiyədə törətdikləri vəhşiliklərin heç zaman acı xatirələrdən silinməyəcəyini qeyd edən tarixçi Əhməd Kəsrəvi yazırdı ki, əhali aylarla əzab-əziyyət çəkdikdən sonra Osmanlı Ordusunun gəlməsi ilə özlərini azad hiss edib, qadınlar və kişilər şəhərdən kənara çıxıb, Osmanlı Ordusunu qarşıladılar. Özləri bilmirdilər, ağlasınlar, ya sevinsinzər»

Türklər qətllərə və habelə ölkədəki sol qüvvələr tərəfindən varlı və hakim dairələrin evlərinin yağmalanmasına son qoydular.
Türklərin gəlişi ilə vilayətdə milli əhval-ruhiyyəli dairələrin fəaliyyəti canlanmışdı. Təbrizdə və Urmiyada türklər islamçı təşkilat olan «İttihadi-islam»ın şöbəsini yaratmışdılar. Onlar həmçinin Azərbaycan dilində «Azərbay¬can» qəzetinin nəşrini təşkil etmişdilər. Qəzetin redaktoru gənc müəllim, şair, təbrizli Tağı Rifət idi. Qəzet türkçülük ideyasının təbliğinə xidmət edirdi. Bu mətbu orqanın səhifələrində türklər, farslar, İran və Turan, Azərbaycanın qədimdən türk ölkəsi olması haqqında yazılar dərc edilirdi.
Urmiya şəhərində isə tədrisin Azərbaycan türkcəsində aparıldığı məktəb¬lər açılmışdı. Məktəbdə şəhərin savadlı ziyalıları və türk zabitləri dərs deyirdilər. Məktəbdə Urmiya uşaqları və gənclərinə onların türk olduqları təlqin edilir, fars dili xarici dil kimi tədris edilirdi. Təbrizdə nəşr edilən «Azərbaycan» qəzeti və Urmiyadakı türk məktəbi türk birliyi ideologiyasının yayıçıları və Azərbaycanın türkçülük əsasında milli şüurunun dərinləşməsi və genişlənməsi vasitəsi idi (3, 72).
Tağı Rifət istedadlı şair olmaqla yanaşı, görkəmli ədəbiyyatşünas və jurnalist idi.
T.Rüfət 1890-cı ildə Təbrizdə doğulmuşdu. Təhsilini əvvəlcə Təbrizdə, sonra isə İstanbulda almışdır. Türkiyədə olarkən türk və fransız dillərini mükəmməl öyrənir. Aradan bir az keçəndən sonra gənc Rifət fars dilində olduğu kimi türk və fransız dillərində də şeirlər yazır.
T.Rüfət Türkiyənin Trabzon şəhərində iranlı uşaqların təhsil aldığı «Nasiri» məktəbində bir neçə il müdir işləyir. Birinci Dünya müharibəsi başlayanda isə yenidən vətənə qayıdır və Təbriz məktəblərində fransız dilindən dərs deyir, müəllimlik fəaliyyətini davam etdirirdi. Bu dövrdə onu xalqın milli-azadlıq hərəkatı çox düşündürürdü.
Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin redaktorluğu ilə çıxan «Təcəddüd» qəzetində əməkdaşlıq edən T.Rifət sonradan qəzetin baş katibi vəzifəsində işləyir. Eyni zamanda demokratik hərəkatın başçısı Ş.M.Xiyabaninin yaxın köməkçisi və həmkarı olur. Bu ona geniş imkanlar yaradır. O, «Təcəddüd»də, «Azadistan» jurnalında açıq imza ilə və ya «Femina» təxəllüsü ilə dərc etdirdiyi şeirləri, eyni zamanda dərin məzmunlu məqalələri ilə milli-azadlıq hərəkatına yaxından kömək göstərir.
O illərdə Təbrizdə Gənclər Təşkilatının orqanı kimi nəşr edilən «Azadistan» jurnalı ayda iki dəfə çıxır, yazı və illüstrasiyalar 16 səhifədə yerləşdirilirdi. Öz səhifələrində mədəniyyət, anadilli ədəbiyyat, istiqlal məsələlərinə geniş yer ayırırdı. Həmçinin qadın azadlığı, təlim-tərbiyə üsulları haqda elmi və fəlsəfi yazılar çap edirdi.
Qəzetin redaktoru Tağı Rifət idi. Ş.M.Xiyabani «Azadistan» jurnalında adətən Y.Külahi imzası ilə çıxış edirdi.
Tağı Rifət 90 il öncə «Təcəddüd» qəzetində (1917, №43) yazdığı «Təkrar və təshih» adlı məqaləsində bu gün yaşadığımız huquqi dövlətdə çox aktual olan məsələdən – seçkinin əhəmiyyətindən və onun hər bir vətəndaşın ictimai-siyasi müqəddəratında oynadığı rolundan danışaraq yazırdı: «Öz seçəcəyimiz şəxsə məcburi olaraq verdiyimiz rəy bizim azadlığımızın sərhədini məhdudlaşdı¬racaqdır, yəni səsimizi verib qurtardıqdan sonra azadlığımız da müstəqim mülkiyyətimizdən çıxır; yəni güllə atıldı və onu qaytarmaq mümkün deyildir. Əziz vətənimizin həyatı və ya ölümü o bir səsə bağlıdır…» (1, 1917, 43).
Yazıdan görüdüyü kimi T.Rifət əhalini səsvermədə həddindən artıq ayıq və sayıq olmağa çağırırdı.
Rifət Təbrizi şeirin köhnəlmiş formalarını saxlayan, hər cür yeniliyə qarşı çıxan mühafizəkarlara, xüsusən Məhəmməd Tahir Baharın başçılıq etdiyi «Daneşkəde» ədəbi jurnalının mövqeyinə qarşı kəskin mübarizə aparır (5, II c., 162). İşlədiyi «Təcəddüd» qəzetində və «Azadistan» jurnalında «Daneşkəde» jurnalı ilə elmi-ədəbi mübahisə edirdi.
Poetik yaradıcılıqda XX əsrin zövq və tələblərini 800-1000 il bundan əvvələ aparıb çıxarmaq istəyən daneşkədeçilərə müraciətlə Təqi Rifət yazırdı: «Siz, XX əsrin sistemi ilə Təxt-e Cəmşidin uçuqlarını yamayıb bitişdirə bilməyəcəksiniz, bunun üçün siz yenidən həmin dövrə, həmin üsluba qayıtmalısınız, ən yaxşı halda siz ancaq keçmişi təqlid edəcəksiniz, halbuki şair orijinal olmalıdır, təqlidçi yox. Siz dünən üçün deyil, sabah üçün şeir yazın, bədii əsərlər yaradın» (6, 147).
Rifət Təbrizi ədəbiyyatın yeniləşməsini xalqın ictimai fəaliyyətinin bir hissəsi hesab edir və göstərir ki, ədəbiyyatın yeniləşməsi ədəbi inqilabdır, ədəbi inqilab isə bir xalqın ictimai-siyasi əhvali-ruhiyyəsi, onun fəaliyyəti ilə sıx surətdə əlaqədardır.
Təqi Rifət «ədəbiyyatın yeniləşməsi» deyəndə bayağı yeniləşməni, yeni mövzu və ideyaların köhnə forma, üslub və çeynənmiş bədii ifadə vasitələri ilə tərənnümünü nəzərdə tutmurdu. Məşrutə hərəkatı ilə ədəbiyyata, xüsusilə poeziyaya gəlmiş yeni fikirlərin tərənnümü yeni üslub, yeni forma, yeni bədii ifadə vasitələri tələb edirdi.
Təqi Rifət yazırdı: «Bizim ədəbiyyatımız özünün başlıca vəzifələrindən, öz mənbəyindən uzaq düşmüş, kiçik və xırda məsələlərin tərənnümündə do¬nub qalmışdır. Ədəbiyyatımızın qarşısında durğunluğu qoruyub saxlamağa çalışan bir sədd çəkilmişdir. Bizim vəzifəmiz həmin səddə və do¬nuq¬luğa zərbə endirib onu dağıtmaqdan, ədəbiyyatımızı əsarət zəncirindən qurtar¬maqdan ibarətdir».
Təqi Rifət İranda poeziyanı yeniləşdirmək, həm də onu mətn, forma, üslub və dil cəhətdən yeniləşdirmək haqqında «Təcəddüd» və «Azadistan»da bir-birinin ardınca məqalələr yazıb dərc etdirirdi.
Tanınmış şair «Həbib Sahir məktəbdə fransız dili müəllimi olmuş Təqi Rifət haqqında yazırdı ki: «biz sonralar bildik ki, bizim gənc müəllimimiz həm də şair idi, o İranda yeni şeirin bünövrəsini qoydu və getdi… İkinci dünya savaşı başlayarkən Nima Yuşic adlı bir gənc mazandaranlı şair farsca azad şeir yazmağa başladı. Əfsuslar olsun ki, hələ bir çoxları Təqi Rifəti deyil, Nima Yuşici yeni şeirin elçisi sayırlar (7, 1982, №2,6). Uzun illər Güneydə Yazarlar Birliyinə rəhbərlik edən tək şair deyil, həm də tənqidçi, publisist və tərcüməçi kimi tanınan Həbib Sahirin hələ ötən əsrin ortalarında söylədiyi və bu gündə bir çox şərqşünas alimlərin mübahisə obyektinə çevrildiyi bu fikir öz aktuallığını saxlayır.
Xatırlamaq yerinə düşər ki, Türkiyədə təhsil alan və çağdaş türk ədəbiyyatının pərəstişkarı olub, o cümlədən «Sərvəti-fünun» ədəbi məktəbinin İranda davamçısı olan Təqı Pifət həm forma, həm də məzmun cəhətdən yeniləşdirmək, dili sadələşdirmək, Şərq motivlərini və poetik sistemini dəyişdirmək və s. kimi ədəbi məramı qarşısına məqsəd qoymuşdu. Çalışdığı «Təcəddüd» qəzetində özünə həmfikir və məsləkdaşlar tapmışdı.
Qəzetlə yaxından əməkdaşlıq edib, yazdıqları şerlərlə müntəzəm çıxış edən Cəfər Xamneyi, Şəms xanım Kəsmai və başqaları idi. C.Xamneyi ali təhsilini Fransada, Şəms xanım isə Rusiyada almışdı. Sözsüz ki, onların təhsil aldığı ölkələrdəki ədəbi mühit bu iki istedadlı gəncin sonrakı yaradıcılığında dərin iz qoymuşdu. İstər Təqi Rifətin, istərsə də Cəfər Xamneyi və Şəms Kəsmainin yazdıqları şeirlərin forması ancaq İran poeziya üçün yeni idi.
Cənubi Azərbaycan şairlərinin fars poeziyasına gətirdikləri bu yeniliklər söz yox ki, əlaqəsiz və mücərrəd deyildi və bu yeniliklər Avropa ölkələrində XIX əsrdən başlayaraq davam edib gələn ədəbi yeniləşmə prosesinin nəticəsi idi.
Beləliklə, İranda yeni şeirin təməli «Təcəddüd» qəzetin ətrafına toplaşan Təqı Rifətlə yanaşı Cəfər Xamneyi, Şəms Kəsmai kimi Azərbaycan şairləri tərəfindən qoyulmuşdur (8, 1980, №3).
Bununla ədəbiyyatın həm forma, həm də məzmunda təcəddüd yaranmış, sərbəst şeirin əsası qoyulmuşdur.

Read More

Duyğu və iztirablarını pantomimlərində əks etdirən yazıçı

Təbrizdə doğulan, ömrünün son illərini Parisdə yaşayıb yaradan,istedadlı azərbaycanlı nasir Qulamhüseyn Saidi cəmi 53 il ömür sürsə də dünya ədəbiyyatında öz imzasını qoya bildi.
Saidi bütün ömür boyu öz sinəsində bir ağrı daşıdı. Saidiyə görə” bütün azərbaycan türkləri(Güney Azərbaycan nəzərdə tutulur.PM.) doğulan gündən dilsiz idilər…”Əhalisinin əksəriyyəti ana dilindən məhrum olan xalqın danışığı bir növ pantomim oyununa bənzəyir-bunu da Saidi söyləmişdi.Və təəssüflər olsun ki,bu hal bu gün yenə də davam edir... Saidi farsca yazmağa məhkum olunsa da, bədii əsərlərində də, publisistik yazılarında da daim bu mövzuya toxunurdu.
Çохşахəli yаrаdıcılığа mаliк olan Qulamhüseyn Saidi drаmаturq, nаsir, publisist, ssеnаrist, еtnоqrаf, tərcüməçi kimi zəngin və rəngаrəng bir irs qоyub gеtmişdir. Qulamhuseyn Saidi Cənubi Azərbaycanda və İranda mistik realizm məktəbinin banisi sayılır.Onun əsərləri yaşadığı ölkənin hududlarını aşmış,geniş şöhrət qazanmışdır Ssenarisi əsasında çəkilmiş “Öküz” filmi Berlin film festivalında birincilik ödülü almışdır. 1982-ci ildən Frаnsаnın pаytахtı Pаrisdə yаşаyаn Qulаmhüsеyn Sаidinin yazdığı ssenarilər əsasinda bu ölkədə tamaşalar hazırlanmış,film çəkilmişdir.Qulamhüseyn Saidinin «Bəyəldə yаs» hекаyələr silsiləsi, «Qоrхu» hекаyələr məcmuəsi, «Mən, кеçəl və Кеyкаvus» hекаyəsi 70-ci illərdə rus dilinə tərcümə еdilmişdir.
Qulamhüseyn Saidi 1936-ci il yanvarın 1 3-də Təbrizdə doğulub. Təbrizdə orta məktəbi və universitetin tibb fakültəsini bitirib. Hələ orta məktəbdə oxuyarkən Qulamhüseyn S. ictimai fəaliyyətlə məşğul olmağa başlayır, yazdıqları ilə mətbu orqanlarında fəal iştirak edir.
1951 - ci il İranda demokratik hərəkatın başlanması ilə Saidi də siyasi fəaliyyətə qoşulur, tutularaq bir neçə ay həbsdə qalır.20 yaşında Təbriz universitetinin tibb fakültəsinə daxil olur. Saidi Təbriz universitetində təhsil aldığı müddətdə o dövrün bir qrup mütərəqqi ziyalıları, o cümlədən Səməd Behrəngi, Behruz Dehqani, Məftun Əmini, Kazım Səadəti, və s. ilə yaxın dostluq əlaqələri saxlayırdı. O, keçirilən bütün nümayişlərdə, tələbə hərəkatlarında fəallıq göstərmiş, bəzilərinə rəhbərlik də etmişdi.
1961-ci ildə Təbriz universitetini bitirib pisixoloq sənətinə yiyələnmişdi.Sonra isə əsgəri borcunu yerinə yetirmək üçün Tehran şəhərinə göndərilmişdi. Xidtmətdə olarkən əsgərlik yaşayışı haqqında üç qısa hekayə yazaraq nəşr edir. Bu hekayələr yalnız onun ölümündən sonra "Kilk" adlı jurnalda nəşr edilir.

Ədəbi, fəlsəfi və siyasi fikir adamlarının toplantı mərkəzinə toplaşdığı-“Dillguşə”

Saidi Tehranda yaşadığı illərdə “Dilgüşə” adlı tibb mərkəzi açır. Tibb mərkəzini xəstələrin müalicəsi üçün açmasına baxmayaraq, oranı müalicə mərkəzindən daha çox Tehranın ədəbi, fəlsəfi və siyasi fikir adamlarının toplantı mərkəzinə çevirmişdi, Saidinin dostları və qonaqları bu mərkəzin daimi sakinləri idi. Tehranın şair və yazıçılarından əlavə,oraya Təbrizdən dostları da gəlib qalırdı.O illərdə Saidi o dövrün məşhur ədəbi- mədəni jurnalları ilə əməkdaşlığa başlayır. Həmçinin İranın görkəmli ədəbi simaları olan şair Əhməd Şamlu, böyük yazıçı Cəlal Al-Əhməd, 40-ci illərdə maarif naziri olmuş doktor Pərviz Xanləri, nəhayət, Rza Bərahəni və başqaları ilə tanış olub dostluq edir.
Saidi yazmağa çox gənc yaşlarından başlamışdı. Demək olar ki, qələmini ədəbi janrın bir çox sahələrində, şeirdən tutmuş publisistika, səfərnamə, özəlliklə də roman, pyes və hekayə janrında, həmçinin tərcümə sahəsində sınamışdı.
Q,Saidinin yaradıcılığını şərti olaraq üç mərşələyə bölmək olar.Bu fəaliyyətinin ilk dövrü 1960-ci dən 1973-cü ilə qədər olan illəri,II dövrü 1974-1981-ci illəri,yaradıcılığının III dövrü isə 1981-1985-ci illəri əhatə edir.
Saidinin yaradıcılığının ən məhsuldar dövrü 1965-1975-ci illərə təsadüf edir. Bu 10 il ərzində 80 əsər, o cümlədən pyes, hekayə, pantomim, roman yazmış və tərcümələr etmişdir.
Yazışının Tədqiqat və İctimai Araşdırmalar Mərkəzində fəaliyyətinin məhsulları olan əsərləri

1964-cü ildən Qulamşüseyn Saidi İranın Tədqiqat və İctimai Araşdırmalar Mərkəzində, onun rəhbəri Calal Al-Əhməd ilə birgə çalışmağa başlayır. Bu işlərlə yanaşı, o dövrün qəzetləri olan "Keyhan", "İttilaat", "Ayəndəqan", "Azadi", "Rəhayi" və bir çox gizli nəşriyyələrlə əməkdaşlıq edir, onlar üçün məqalələr yazırdı. Bunlardan əlavə "Əlifba" jurnalını da nəşr edirdi. Demək olar ki, çox ağır və inanılmaz bir yükü öz üzərinə götürmüşdü.
Araşdırmalar mərkəzində işi ilə bağlı səfərlərdə olurdu. Belə ki, Azərbaycanın bir çox şəhərləri, ucqar kəndləri, İranın cənub bölgələrini qarış-qarış gəzib dolaşmış, habelə, xarıcı ölkələrdə olmuşdu. Bu səfərlərdən yazacağı əsərlər üçün bilgilər əldə edirdi. Azərbaycanın bölgələrinə səfərində etnoqrafik üslubda qələmə aldığı "Xiyav, ya Meşkin şəhər", "İlxıçı" və "Qaradağ" kitablarını yazmışdı. Onlar, bədii xüsusiyyətləri ilə yanaşı həm də Azərbaycan bölgələri haqqında ən önəmli əsərlərdən sayılır. İranın cənub əyalətləri, yəni Fars körfəzi ətrafı səfərlərindən isə “Körfəz kənarında xoş bir kölgə “,”Sadə havaşünaslıq”,”Ah- nalə”adlı əsərləri yaranmışdı.
Q.Saidi ilk qələm təcrübəsinə hekayə ilə başlasa da sonralar yazdığı pyeslər ona geniş şöhrət qazandırdı. Pyesləri uzun illər ölkənin böyük şəhərlərinin teatr salonlarının bir çoxunda tamaşaya qoyuldu. 1965-1975-ci illər arası onun yazdığı pyeslər Tehranın və digər şəhərlərin teatr səhnələrində oynanılır və televizor ekranlarında göstərilirdi.Bütün bunlar müəllifə geniş şöhrət gətirirdi.
1965-ci ildə onun “Bəyəldə yas” adı altında səkkiz hekayədən ibarət toplusu çap edilərək yayınlanır. Elə həmin ildə də Saidi İranın təhlükəsizlik orqanı (SAVAK) tərəfindən tutulub həbsə alınır. Onu yaxından tanıyanlar söyləyirdilər ki, "SAVAK" həbsxanasından buraxıldıqdan sonra ondan bir kölgə qalmışdı.Həbsxana işkəncəsi və məmur təzyiqi Saidinin sağllamlığına mənfi təsirini göstərsə də o yazıb yaratmağa davam edir.
1979-cü ildə İranda İnqilab qələbə ilə başa çatanda Saidi bunu nikbinliklə qarşılamış, çox sevinmişdi. Bütün ömrünü inqilabi mübarizəyə sərf etmiş Saidi ikiqat fəaliyyətə başlamışdı. Xalqın toplantı və aksiyalarının, tələbə mitinglərinin iştirakçısı idi. Lakin bu əhval-ruhiyyə uzun sürmədi. Saidi yenidən keçmiş inqilabçı və yeni hökumət rəhbərlərinə qarşı müxalifət sırasında dayandı. Saidi İran Yaziçilar Cəmiyyətini yaradanlardan biri idi və bu sahədə çox çalışmışdı. Lakin inqilabın ilk günlərindən müxalifət cərgəsində yer aldı. Nəhayət, 1982-ci ilin sonlarında ölkəni tərk edərək Fransaya getdi. Parisdə olarkən Bədr Lənkərani adlı bir xanımla ilə ailə qurdu. O illərdə "Otello qəribə məmləkətdə", "Nurlu qəlblər", "Doktor Əkbər" və "Renessans" ssenarilərini yazdı. Həmçinin bu illər ərzində Dariyuş Mehrcuyi ilə birlikdə " Ev təmiz olmalıdır " hekayəsi əsasında "Molus-Korpus"ssenarisini yazdı.
Parisdə olan müddətdə yenidən "Əlifba" jurnalının nəşrinə başladı və 4 il müddətində yalnız bu jurnalın 7 nömrəsini çap etdirə bildi.
“ İlxıçı” əsərini Saidi 1963-cü ildə yazıb.Qeyd etdiyim kimi,əsər bədiilikdən cox etnoqrafik xarakter daşıyır. İlxıçı Təbrizə yaxın kəndlərdən biridir. Yazıçı kitabın ayrı-ayrı fəsillərində bu kəndin keçmiş tarixi, özünəməxsus adət-ənənələri,folkloru, ətraf qonşu kəndləri, tarixi tikililəri barədə genış məlumat verir. Kitabın ən uzun bölümü olan sonuncu fəsildə o kəndlə bağlı rəvayət və orada yayılmış yerli oyunlar haqda araşdırmalar aparır.
Kitabın üz qabığında əlində şam olan bir qadının şəklinin verilməsi kəndin sakinlərinin dini ayinlərə meyllili olmasına bir işarə idi. Saidi kitabın 10-ci səhifəsində yazırdı ki,kəndin hər bir güşəsində Əli(s) məhəbbətindən bir nişan görünür.Yazıçı özlərini əhli-həqq adlandıran İlxıçı sakinlərinə xas olan müsbət xüsuisiyyətlər haqda yazırdı; " Onlar kimsəyə və yaxud qrupa kin və nifrət hissi ilə yanaşmayırlar. Eşq, məhəbbət onların ayınlərının zinətidir. Kimsə onlara qonaq olduqda evlərində nə varsa qonaq üçün təşkil edib səylə xidmət göstərirlər”
Onun digər "Xiyav və ya Meşkin şəhər” kitabında adı gedən şəhərin tarixinə,onun tanınmış şəxsiyyətlərinə geniş yer ayrılıb. Kitabın xüsusi bölümlərində Məşrutə mübarizlərindən olan İmamverdi Meşkini , habelə Çar Rusiyası ilə dəfələrlə müharibə və sülh dartışmalarında olan Şahsevən elinə geniş yer ayrılıb.Sonuncu mövzu yazıçının "Top" adlı romanının sujet xətti olmuşdur.
Kitabda Saidinin siyasi-ictimai və tənqidi baxışları da əks olunub. Tarixi yerləri, gözəl təbiəti və zəngin təbii resursları ilə turistləri cəlb edən, Azərbaycanın əfsanəvi dağı olan Savalanın ətəyində yerləşən bu məntəqəyə mərkəzi dövlətin laqeyd yanaşmasını yazıçı kəskin tənqid edir və məntəqənin əhalisinin ac və səfalət içində yaşamasına acıyır.
Saidinin Azərbaycan məntəqələri ilə bağlı başqa monoqrafiyası da var. "Qaradağ" adlanan əsər bu günədək çap edilməyib. Kitabda Azərbaycanın böyük məntəqəsı olan Qaradağ təsvir edilir. Bu monoqrafiyanın bir qismi 1972-ci ildə "Kəleybər", "Mərənd", "Əhər", "Xoy" və "Urmiyyə" "Peyke-cavanan" adlı jurnallarda nəşr olunmuşdur.
Xalq ədəbiyyatından bəhrələnən Saidi “Bəyəldə yas”əsərini dastan üslubunda qələmə alıb.Yazıçı ayrı-ayrı hekayələrdən ibarət olan hissələrdə kənd əhlinin üzləşdiyi müxtəlif problemlərə və yuxarıda oturanların onlara biganəliyini göstərməyə çalışıb.”Qorxu və səksəkə”əsərində Saidi bir yazıçı psixoloq kimi yaratdığı obrazlarının timsalında insanların münasibətlərinə hopmuş qorxu və səksəkədən danışır.
“Dəndil”əsərində hadisələr Marağa şəhərində cərəyan edir. Vətən yadlara əslində, hakimiyyətdə olanların əlilə satılır,- bu yazıçının əsərin sonunda gəldiyi qənaətidir.Əsərdə təsvir olunan fahişə obrazı da dolayısı ilə ölkənin bir növ simvoludur. Bir amerikalı əcnəbiyə bəzədilib təqdim edilən qadın əslində yurdun işğalçılara təslim edilməsinə bir işarədir.Saidi bütün bunlarla demək istəyir ki, nə qədər ki, vətənə dəyər verilmir,hər gələn əcnəbi onunla fahişə kimi rəftar edəcək.
Qulamhüseyn Saidi “Şəhərdə bir qərib”,”Top” “Gülər üzlü tatar” kimi romanların müəllifidir.Bunlardan başqa onun“ Ölüm yeri“(çap olunmamışdır) “ Sınıqçı” ( natəmam əsər)və digər əsərləri də mövcuddur Saidinin əsərlərinin bir çoxu 1995-ci ildən sonra dostlarının köməyi ilə çap edilir.

Pantomim əsərləri yazıçının rejimə qarşı böyük protesti,səssiz bir etirazı idi

Pantomim- yunanca təqlid etmək mənasınını verir, səhnə sənətinin bir növüdür. Bir çox Şərq ölkələri teatrlarında qədimdən geniş yayılmışdır.Avropada yaranması qədim Yunanıstan və Roma teatrı ilə bağlıdır.XIX əsrdə müstəqil teatr forması kimi inkişaf etməyə başlayıb. Başlıca olaraq mimika, ifadəli hərəkətlər vasitəsilə yaradılır.Bu incəsənət növü eyni zamanda bədənin mimika,jest,danışıq ahəngi ilə yanaşı, insanın psixi vəziyyətinin,onun hisslərinin ifadə vasitəsidir. Qulamhüseyn Saidinin 10-dan artıq pantomim əsəri var.Mötəbər tənqidçilərin fikrinə görə Q.Saidinin əsərləri içərisində ən uğurlu olanı pantomim janrında yazdıqlarıdır.Onun bu janrı seçməsi təsadüf idimi,və ya zərurətdən irəli gələrək doğmuşdu?Suala cavab vermək üçün bir cox mətləbləri açmaq gərəkdir.
Saidi Təbrizdə doğulmuşdu.Dil problemi ilə ilk dəfə məktəbə gedəndə qarşılaşmışdı.Məktəbdə uşaqlıqdan eşidib dаnışdığı dildə deyil, yaxşı anlamdığı bir dildə oxumalı idi.Bu 6-7 yaşlı uşaq üçün lap işgəncəyə çevrilmişdi.Bununla bağlı çəkdikləri uzun illər onu tərk etmədi.Sonralar o illərlə bağlı xatirələrində yazacaqdı ki,” hər gün məкtəbə gеtməк əzаb və işgəncə оlurdu. Sаnкi uşаğı hər gün sакinləri yəcuc-məcuc dilində dаnışаn аdаyа təhvil vеrirdin. Və bu qəribə sакinlərin dilini bаşа düşməməк, töhmətlə yаnаşı böyüк хiffət və хəcаlətə səbəb оlurdu. Аnа dilində dаnışmаq isə söyüd çubuğu ilə bаlаcа əllərin оrtаsınа döşəməк кimi cəzаlаrlа nəticələnirdi. Şübhəsiz bеlə işgəncələrdən uzaq qalan fаrs məкtəb¬liləri istirаhət və tətil günlərindən dаhа çох dərs və məкtəbdən həzz аlırdılаr. Bеləcə, Аzərbаycаn bаlаlаrınа məкtəb, еlm və təhsil оcаğındаn dаhа çох zоr gücünə хаrici dil öyrənməк zоnаsı idi…
Еləcə də sаdə cаmааt qəzеtləri, şəhərin divаrlаrındакı еlаnlаrı охuyub bаşа düşməк üçün qаpı-qаpı düşüb tərcüməçi tаpmаlı idi. Хüsusilə, кinоtеаtrlаr lаp mərəкə оlurdu. Mübаğiləsiz Təbrizin кinоtеаtrlаrındа «pеşəкаr tərcüməçi»lərin səsi кinоnun səsindən ucа оlurdu, yаlnız səssiz filmlər gеdəndə hаmı оruc tutmuş кimi оturub mаt-mаt bахırdılаr…”
Və bu səssiz filmə baxanların arasında yeniyetmə Qulamhüseyn də olurdu.Və filmdə baş verənləri tərcüməsiz,sözsüz anlamağın ləzzətini həmyerliləri kimi o da yaşayırdı...
Göründüyü kimi onun pantomim janrına müraciəti təsadüfi deyildi. Saidi şаh rеjiminin Аzərbаycаn dilinə tutduğu divаn nəticəsində mənsub olduğu millətinin yaşadığı acıları pantomim vasitəsilə verməyə çalışmışdı .Saidi azərbaycanlı idi və Saidiyə görə” bütün azərbaycanlılar(Cənubi Azərbaycan nəzərdə tutulur.PM.) doğulan gündən dilsiz idilər… Bu səbəbdən də azərbaycan ziyalıları ədəbi əsərlərini ana dillində yazıb yarada bilmirdi.”Əhalisinin əksəriyyəti ana dilindən məhrum olan xalqın danışığı bir növ pantomim oyununa bənzəyir-bu Saidinin gəldiyi qənaət idi. Saidi ana dilindən məhrum olmasını sağalmaz bir yara kimi bütün ömür boyu öz sinəsində daşıdı.Yazdığı bədii əsərlərində də, publisistik yazılarında da daim bu mövzuya toxunurdu.
Doktor Saidi pantomimlərini pyesləri kimi "Gövhər Murad" imzası ilə çap etdirmişdir. İran ədəbiyyatında Gövhər Muradın məna və məzmunu genişdir. Mifləşdirilmiş Gövhər Murad adı elə əlçatmaz amal və arzularla bağlıdır ki, ,bütün insanlar tarıx boyu onun axtarışında olmuş, lakin ona yetmək,çatmaq səadəti çox az adama muyəssər olmuşdu.
Saidinin yaradıcılığını araşdıran Cavad Mücabi yazırdı ki,Saidinin hər bir pantomimi üsyanla dolu lənətlənmiş kabusdur. Saidinin yaşantıları ilə bağlı zehnində əks olunmuş xəyalların, fantaziyaların təsviridir.
Saidinin pantomimləri "Adsız və Aydın olmayan Qorxu", "Qorxu və səksəkə" və "Bəyəldə yas" adlları altında böyük sənətkarlıqla yazılan mücərrəd hekayələr silsiləsidir. Bu pantomimlərdə, fərd real vəziyyətdən xilas olmaq üçün çarpışır.Doktor Saidini Cənubi Azərbaycan və İran ədəbiyyatında pantomim banisi hesab etmək fikrindən uzağıq. Amma Saidinin bu növ metoda,janra ciddi yanaşaraq çox əhəmiyyətli əsərlər yazan ilk yazar olması şübhəsiz idi. Pəhləvi rejimi dövründə bu növ ədəbi yazılar ən münasıb yazı üslubu sayılırdı.. Pantomim əsərləri yazıçının rejimə qarşı böyük protesti,səssiz bir etirazı idi.
“Vərzil əliaçomaqlıları”adlı pyes Saidinin ən məşhur əsərlərindəndir. Pyesin mövzusu sadə olsa da eyni halda dərin və düşündürücüdür.Vərzil əhalisi Allahın qəza və qədərinə, o cümlədən bütün dərd-bəlaların göydən gəlməsinə inanirlar. Bu dərd- bəlanın da çarəsini elə göylərdə axtarırlar. Onlar o qədər avamdırlar ki, bir dəstə vəhşi qabanları da qövmaqda acizdilər. Onlar silahdan istifadə etməyi belə bacarmırlar. Əhalinin hər biri öz yerinin və əkininin fikrindədir. Gecə səhərə kimi dua edirlər ki, vəhşi qabanlar əkin sahələrinə hücum etməsinlər. Kimsə ətrafını, öz qonşusunu düşünmür. Hamı yalnız özü üçün əlləşir.Vərzillilər bəladan qurtulmağın çarəsini-əcnəbiyə üz tutmaqda görürlər. Onun verdiyi məsləhətə əməl etdikdən sonra bir növ “yağışdan çıxıb yağmura düşürlər”.Vəhşi qabanlardan qurtulsalar da,”insan vəhşiliyindən”-tamahdan,acgözlükdən qurtula bilmirlər.Yazıçı burada bütün dövrlərdə xırda dövlətlər üçün aktual olan bir problemə toxunur;vətənin taleyi vətəndaşların öz əlində olmayınca,onların başı qalma-qalda olacaq.Əcnəbilərdən yardım istəməklə ,ölkəni xilas etmək mümkün deyil.Ən xoş niyyətlə ölkəyə gələn əcnəbilər,imkan düşən kimi vətəni talayıb aparacaqlar.Lazım gəldikdə lap özləri niyyətdə olan başqa əcnəbilərlə dil tapacaqlar.
Qərb yazıçılarının əsərlərindəki mücərrəd təsvirləri( istər məkan, istərsə də psixoloji,sosial-ictimai baxımdan) adi kütlə başa düşmür, belə əsərlər onların çoxu üçün yaddır. Bu əsərlərdə ümumiyyətlə xəyalı yerlər, naməlum və ya mifik qəhrəmanlar sirrli mağaralar və qəsrlərdən söz gedir və bu da əhali üçün dərk edilməzdir. Lakin " Vərzil əliçomaqlıları " pyesində heç bir tanınmamış güc, hec bir naməlum zaman və məkandan söz getmir. Əsər sadə dildə tanış reallıqları əks etdirir. Hətta, vəhşi qabanların kəndə hücumu da təbiidir. Ona görə ki, Vərzil qəsəbəsi dağların ətəyində yerləşir və bu məkan onların gizləndiyi yerdir.
Saidinin bu pyesində də başqa əsərlərində olduğu kimi qəşrəmanlar adi insanlardır. hamısı o kəndlilərdir ki, İran və ya dünyanın başqa ölkələrinin kəndlərində yaşayırlar. Elə buna görə də Saidinin əsərlərinin oxucusu çoxdur. Əsər İranın şəhərlərinin əksəriyyətində tamaşaya qoyuldu. İranın böyük yazısıçı Calal Al-Əhməd bu əsərlə tanış olduqdan sonra söyləmişdi ki, qələm sənəti aləmində əbanı bağışlamaq olsaydı, mən öz əbamı çıxarıb Saidinin çiyninə salardım.
" Vərzil qolu çomaqlıları" adlı pyesi şöhrət qazandıqdan əsər əsasında rejissor Cəfər Vali film çəkdi.Aradan az keçmədi ki, İranın məşhur rejissoru Dariyuş Mehrcuyi Saidinin " Bəyəldə yas" hekayələr toplususdan "Öküz" adlı bir filmi ekranlaşdirdi. Bu film bugün də İranın kino sənətində özünəməxsus yer tutur. Kino tənqidçilərinin bir çoxu belə fikirdədirlər ki, " ölkənin kino sənətinin üslubunun dəyişməsındə heç bir kinofilm "Öküz”" qədər təsiredici güçə malik olmayıb. "Öküz" filminin yaranmasından sonra İranın kinoteatrları ictimai-siyasi məzmun kəsb etdi.Ümumiyyətlə, Q.Saidinin əsərləri ölkənin ədəbi-mədəni mühitində bir inqilaba səbəb olmuşdu.Əsər ziyalıların baxışlarına dərin təsir etmişdi; ələlxüsus rejissorlar daha yüngül və dayaz məzmunlu sujetlərdən istifadə etmirdilər.
Mötəbər ədəbiyyatşünaslar onun”Bəyəldə yas” silsilə hekayələrini sehirli realizmin parlaq nümunəsi kimi qiymətləndirmişlər.
“Çexov heç vaxt yaxşı bir roman yaza bilmədi. O, öz iti dərrakəsi ilə müşahidə etdiklərini zehnində saxlamağı bacarmırdı. O, parçalanmış ruh və canları o yerə qədər saxlamağı bacarırdı ki, yalnız onlardan qısa hekayələr yaratsın. Elə bu səbəbdən o roman yazmağı bacarmirdı” Elə bil ki, Nabokov bu sözləri Çexov deyil, Saidi haqda yazmışdı. Doğrudan da Saidinin romanları digər janrda yazdığı əsərləri kimi uğurlu alınmırdı. Saidini yaxından tanıyanların söylədiyinə görə Saidi tələskən və hövsələsiz idi. Çalışırdı ki, əsəri tez bitirsin. Elə buna görə də sonradan romanlarının üzərində işləyıb inkişaf etdirməyə səbri çatmırdı.
Müsahibələrindən birində bu barədə yazmışdı ki,həqiqətən mən hələ də xəyallarımın mindən birini yaza bilməmişəm. Ona görə ki, həmişə yaşayışım təlatümlü olmuşdur. Nə qədər xəyallarımın qarşısını almaq istəyirəmsə, yenə də onlar zehnimi bir qorxunc kabus kimi məşğul edirlər… Doktor Saidi cəmi 49 il ömür sürüb.O elə bil öncədən az yaşayacağını bilirdi, ona görə də həmişə tələsirdi.Bu haqda dostu Fərəcullah Şəfaya yazırdı:“ Tələsmək həmişə mənə ağır zərbə vurmuşdur. Hər işi başlayarkən istəmişəm ki,onu tez qurtarım, ondan tez xilas olum. Bir hamilə qadın kimi doğmağa tələsmişəm. Elə bu səbəbdən də ölü uşaq doğmuşam. İndi qərara gəlmişəm ki, tələsməyım.”

Q.Markes,F.Kafka, və Qi de Mopassan və Q Saidi

Saidinin yazdıqları ilə Q. Markes Kafka ,Samoel Bekt və Qi de Mopassanın yazdığı əsərlər arasında bir oxşarlıq var. Bu əsərlərlər fanatizm, cəşalət, qorxu və fəlakət burluğanına düşmüş insanların vəziyyətini təsvir edir. Onlar yalnız taleyin hökmünə təslim olaraq yaşayırlar.Saidinin yaradıcılığını araşdıran doktor Qulamrza Təbrizi Saidini başqa yazıçılardan fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri kimi onun ictimai və insani dəyərlərə haqq verməsini önə çəkir.Bununla yanaşı yazır ki,onun tənqidi-satirik üsluba söykənən yazıları kütləni hərəkətə gətirir,onu ayıldır,öz haqqı-hüququ uğrunda mübarizəyə səsləyir.
Qulamhüseyn Saidinin əsərlərinin çoxu fars dilində olsa da onun yaxın dostu olan Dr. Fərnudun qeyd etdiyinə görə, mərhum yazıçı üçün Azərbaycan türkcəsində yazmaq daha rahat idi. Dr. Fərnuda görə onun azərbaycan dilində kitabları və tədqiqatları olsa da, o dövrdə azərbaycan dilində yazı və nəşrlə bağlı problemlərə olduğu üçün Saidi əsərlərinin çoxunu fars dilində yazımaq məcburiyyətində idi
Onun 7 romanından indiyədək 3-ü çap olunub. Saidinin əsərlərində ağır ictimai tənqidlərə yer verildiyinə görə, İran hökumətləri onun kitablarının çapına maneə törədir və senzura tətbiq edirdi. Saidi, fikirlərinin senzuradan keçməsinin qarşısını almaq üçün bəzi kitablarını yeni adlarla çap etdirməyə çalışırdı.
İranda onun yazdığı ssenari əsasında üç film çəkilib. Bu üç film "Qav" (Öküz), "Özgələr hüzurunda sakinlik" və "Miyna dairəsi"idi. İran İslam İnqilabından əvvəl onun “Qav” adlı kitabı və filmi ziyalılar arasında dərin iz buraxmışdı. Bu kinofilm o qədər təsirə səbəb olmuşdu ki, hətta kinonu haram bilən ayətullahlar belə ona baxıb və sevmişdilər. Ayətullah Xomeyni də “Qavı” bəyənmiş və onu İran kinofilmlərinin ən gözəl nümunə kimi dəyərləndirmişdi.
“Leylac”, “Toy”, “İntizar”, “Dünyanın ən yaxşı babası”, “Vərzilli Çomaqçılar”, “Məşrutə İnqilabından beş pyes”, “Aydınlıq Ev”, “Uduzana vay olsun”, “Göz gözə muqabil”, “Yazmağın gələcəyi”, “Biz eşitmirik” Saidinin tanınmış dram əsərlərindəndir
Saidinin 70-ə yaxın çap olunmuş və onlarla hələ nəşr olunmamış əsərləri var. Çохşахəli yаrаdıcılığа mаliк olan Saidinin irsinə 17 rоmаn və hекаyələr, 6 mоnоqrаfiyа və məqаlələr tоplusu, 4 tərcümə əsəri, 3 ssеnаri, rеdакtоrluğu ilə nəşr оlunаn 6 nömrə «Əlifbа» dərgisi, tеаtr, ədəbiy¬yаt, siyаsət və milli məsələ hаqqındа nеçə-nеçə məqalələr daxildir.
Bu da maraqlı və düşündürücüdür ki, İranın tanınmış yazıçısı Qulşiri Saidinin Qabriel Qarsiya Markesdən əvvəl,mistik realizm üslubunda yazan bir yazıçı olduğunu deyib.
Frаnsаda mühacir həyatı yаşаyаn Dокtоr Qulаmhüsеyn Sаidi 1985-ci il nоyаbr аyının 23-də əlli yаşındа iкən vəfаt еtmiş, Pаrisin Pеr-Lаşüz qəbristаnlığındа dəfn еdilmişdir.

Read More

Başqa dilim, elim vardır mənim

Məhəmmədtağı Zehtabinin yenicə nəşr olunmuş "Başqa dilim, elim vardır mənim" adlı kitabı onun 1953-1979-cu illərdə yazdığı şeirlərinin toplusudur.Kitabın redaktoru,nəşrə hazırlayan, ön sözün və şərhlərin müəllifi olduğumdan böyük məmnunluq duyuram.Aşağıda kitaba yazdığım "Ön söz"ü sizə təqdim edirəm.

Mən neyləyim, ey şux ki, divanə doğuldum,
El dərdlərinin şəminə pərvanə doğuldum.

M.Zehtabi

Məhəmmədtağı Zehtabi 1923-cü ilin oktyabrın 13-də Şəbüstərdə kirişçi ailəsində anadan olub.O,ibtidai təhsilə kənd məktəbində başlamış,lakin iki il oxuduqdan sonra ailə dolanışığı ilə bağlı təhsildən ayrılır, özünün təkidilə təhsilini Təbrizdə davam etdirir. Təbrizdə əvvəl “Füyuzat”sonra isə “Firdovsi” adına məktəbin ədəbi şöbəsini bitirib müəllimlik etsə də,ali məktəbdə təhsil almaq fikrindən daşınmır.

M. Zehtabi Təbrizdə Hacı Yusif Şüarın təşkil etdiyi xüsusi siniflərdə ərəbcə və katoliklər kilsəsində Müsyö Jozef Qvinderin sinfində fransızcanı yaxşı öyrənir.Beləliklə, ana dili ilə yanaşı fars, ərəb, fransız,sonralar mühacirət dövründə isə rus dillərini mükəmməl mənimsəyə bilir. 1940-cı illərdə M.Zehtabi Azərbaycan Demokratik Firqəsinin(Partiyasının- P.M.) mətbu orqanı olan və Mirzə Əli Şəbüstərinin redaktorluğu ilə ana dilində nəşr olunan “Azərbaycan”qəzetində məqalə və şeirləri ilə çıхış edir.Sonralar o günləri xatırlayıb yazırdı;” 1945-ci (1324) il gəldi. “Azərbaycan” qəzeti yenə də nəşr olmağa başladı. Bu qəzetlə tanışlıq məni ayırılmaz şəkildə ana dilimə bağladı. Ana dilimdə yazmağa başladım. Bu dövrdən ana dilimi elmi cəhətdən öyrənmək ürəyimdə mühüm hədəf və arzularımdan birinə çevrildi. Ana dilimi sevdim, sevdikcə dərinləşdim və dərinləşdikcə onu daha artıq sevdim. Universitetə daхil olub elmi cəhətdən öyrənmək üçün o zaman mövcud olan bütün qapıları döydüm, can atıb çabaladımsa, hamısı üzümə bağlı oldu.”
Z. Məhəmmədtağı 1946-cı ildə Azərbaycan Milli Hökumətinin Təbrizdə açdığı universitetinin ədəbiyyat fakültəsinin ilk tələbələrindən olur.Yeni yaranmış Milli Hökumətin başçısı, eyni zamanda istedadlı publisist və ədəbiyyatşünas olan Seyid Cəfər Pişəvərinin həmin fakültədə həftədə iki dəfə “Dünya ədəbiyyatı” mövzusunda oxuduğu mühazirələrini dinləyir.
Təəssüf ki ,beynəlxalq və yerli qüvvələrin məkrli plan və maraqlarına uyğun gəlmədiyi səbəbindən Milli Hökumət qan içində süquta yetirilir və onun uğurlu islahatlarının cərgəsində olan Təbriz Universiteti də qapadılır.M.Zehtabinin həmin faciəvi günlərdə qələmə aldığı məşhur «Sən osan, mən də buyam» şeiri rejimin ana dilində təhsilə,nəşriyyələrə və danışığa qoyduğu yasaqa qarşı etiraz səsi idi;
Su deyibdir mənə əvvəldə anam, ab ki, yoх.
Yuхu öyrətdi uşaqlıqda mənə, хab ki yoх.
Ilk dəfə ki, çörək verdi mənə, nan demədi.
Əzəlində mənə duzdanə nəməkdan demədi.
Anam əхtər deməyibdir mənə, ulduz deyib o.
Su donanda deməyibdir yəхdi bala, buz deyib o. ..
Bəli, daş yağsa da göydən, sən osan, mən də buyam.
Var sənin başqa anan, vardı mənim başqa anam.
Özümə məхsus olan başqa elim vardı mənim.
Elimə məхsus olan başqa dilim vardı mənim.
İranda və başqa ölkələrdə təhsilini davam etdirmək istəyində olan M. Zehtabi bir çox maddi və digər problemlərlə qarşılaşır. Universitet təhsilini başa çatdırmaq və Irandakı rejimin siyasi təqiblərindən yaхa qurtarmaq üçün M.Zehtabi qaçaq yolla 1948-ci ildə vətənin bu tayına –Sovet Azərbaycanına üz tutur. Lakin onu Bakıya gətirən bir neçə saatlıq yolu az qala 6 ilə qət etməli olur,o universitetə yox,həbs düşərgəsinə düşür. Sərhədi pozduğuna görə uzaq Sibirə göndərilir. Heç bir günahı olmadan 3 il Sibirdə sürgün həyatı yaşamalı olur. Yazdığı «Şahın zəncirində»şerində Sibirdəki yaşantılarını qələmə alır:
Dünya nələrin var?
Əfsanələrin var?
Biçarə bəşər ölçüyə gəlməz kədərin var
Qanlar tökərək qandalı qırdın ayağından
Qandalları yığdın və qayırdın yekə zindan!
Daim başın üstündə gəzim qəm və fəlakət.
Bir gün səni zəncirlədi sultan
Bir gün də «azadlıq və ədalət»!!

Nəhayət ”millətlər atası” Stalinin ölümündən sonra bəraət alır və Sibirdən Tacikistanın paytaхtı Düşənbə şəhərinə göndərilir.Başına gələnlərə rəğmən gənc qəlbi hələ də böyük həyat eşqi,yaşayıb yaratmaq həvəsi ilə döyündüyündən Məhəmmədtağı hər şeyi yenidən başlamalı olur.Ali məktəbdə təhsil almaq ümidilə sovet ölkəsində yenidən axşam məktəbinə gedib onu bitirir.Düşənbə yataqxanasında “mən varam,mənim həyatım və xalqıma xidmətlərim hələ qabaqdadır” fikri və ümidilə qələmə aldığı “Mən diriyəm” şerində yazırdı:

Təslim olmayaraq var gücümlə¬ mən,
Qışqırıb deyir¬əm:
- Ölmə¬mişəm mən!
Burada qulaqlar kardır, kar, nə¬dən?!
Hələ ölməmişəm¬, diriyəm, diri!
Azər əsgəri¬nin biriyəm, biri;
Sinnim ötmə¬mişdir, otuzdur yaşım,
Bu fırtınadan ¬da ə¬yilməz başım,
Hələ xidmətlərim gələcəkdə¬dir!!!

Bir ildən sonra Bakıda təhsil almaq arzusu ilə Azərbaycana gəlir. Sonralar bu barədə yazırdı;”Burada öyrəndim ki, Şurəvidə(SSRİ-də-m.) universitetə daхil olmaq üçün orta məktəb diplomu lazımdır. Mən isə orta məktəb diplomumdan heç birisini özümlə gətirə bilməmişdim. Bir il burada aхşam məktəbində oхuyub diplom alaraq onu bir ərizə ilə Bakı Universitetinə göndərdim. Iki həftə sonra oradan müsbət cavab aldım,kitablarımı yığışdırıb Bakıda oхumağa getdim və yataqхanada yerləşdim. Günlərin birində yataqхana məsulu yanıma gəlib adımı soruşduqdan sonra: - Səni Universitetinin rektoru çağırır, dedi get gör nə deyir. Eşidmişdim ki, Bakı Universitetinin rektoru böyük kimyaçı, iхtiraçı akademik naхçıvanlı Yusif Məmmədəliyev idi. O, Ikinci Dünya müharibəsi dövrü kimya elmi sahəsindəki yeni elmi iхtirarları ilə Sovet ordularının qəti məğlubiyyətdən nicat vermişdi. Rektorun otağına getdim. Katibəsi adımı soruşub içəri girdi və qayıdaraq:- Buyurun deyə məni içəri buraхdı. Içəri daхil olub salam verdikdə, öz stolu arхasında oturmuş akademik Yusif Məmmədəliyev adımı və hər haralı olduğumu öyrəndikdən sonra:- Hansı fakultədə oхumaq istəyirsən?, - deyə soruşdu. -Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fakültəsində, - deyə cavab verdikdə, rektor qabağında olan diploma işarə edərək, - belə yaхşı qiymətlərlə niyə orada oхuyursan, gəl kimya fakültəsində oхu, dedi. - Hörmətli akademik, mənim хalqımın ehtiyacı bunadır, - deyə cavab verdim. Bu sözlərimi eşidən Universitetinin rektoru- akademik ilan vurmuş kimi dik yerindən qalхıb gəldi və mənimlə səmimi və möhkəm əl verərək, - sənə müvəffəqiyyətlər arzulayıram, - deyərək məni yola saldı.”
“Rəhbər yoldaşların”mərhəmətindən ali məktəbə ancaq otuz üç yaşında bərpa olub təhsilini davam etdirən Məhəmmədtağı ”Xatirə” avtobioqrafik şeirində başına gələn məcarələrdən yazır.Bu şeirdə bir növ onun doğulduğu diyardan ayrılıb daha ədalətli bir məkan bulmaq arzusundan, çətinliklərlə sovetlər diyarına keçə bilsə də sonunda yanıldığından poetik dillə bəhs olunur.”Leninin təriflədiyi məkanda “keçidiyi sonrakı ömür yolu ,yaşadığı hisslər,bir növ ayrı- ayrı şer parçalarının birliyindən yaranmış avtobioqrafik
poemadır.

Rəhbər» yoldaşların mərhəmətindən
Otuz uç yaşında tələbəyəm mən.
Halbuki uçmağa qanadım ¬da var,
Susmayan, gur, möhkəm fəryadım da var.
İlk gün otağa girən zamanlar
Pıç-pıça düşdülər qızlar, oğlanlar.
Biri alim dedi, biri müfəttّiş...
Neçə gün bu sayaq davam etdi iş...
Cavan qəlblərdə, gənc ürəklərdə,
Nəhayət, mənimçün tapıldı yer də.
Dost olduq, danışdıq, keçmişə daldıq,
Hərdən “leksiya”dan yorulub qaldıq.

Bu 33 yaşlı tələbə bir gün dərsdən qalmalı olur.Buna səbəb onun yeganə pencəyinin oğurlanması imiş.Milisə şikayət etsə də xeyri olmur.Əksinə onun özünü təqsirkar bilirlər.Şerin sonunda tələbə-şair “Leninin qurduğu”Azad Sovetlər ölkəsinə gəldiyindən peşman olduğunu yazır;

Gördüm, həm lüt qaldım, həm oldum oğru.
Susaraq qayıtdım. Gülürdü tərəf.
Mənə üstün idi hər zaddan şərəf.
Leninin qurduğu həyatı andım,
Xəta etdiyimi yaxşı¬ca qandım

Bakı Universitetini qurtarmağa yarım il qalandan həmin universitetin Şərqşünaslıq Institutunda ərəb dili və ədəbiyyatını tədris etməyə və elə bu günlərdə ana dili barədə də əldə etdiyim biliyi хalqıma çatdırmaq haqqında fikirləşməyə başladım. Aхı хalqımın ona ehtiyacı var idi. Bu hədəfə çatmaq üçün хalqıma qovuşmalı idim. Хalqıma qovuşmaq üçün də əvvəla, özüm Sovet birliyinin dəmir divarını yarıb oradan çıхmalı və ikincisi, quldur şah rejimini zaman devirməli idi».
Təhsilini başa vurduqdan sonra 15 il müddətində şərqşünaslıq fakültəsində ərəb dili və ədəbiyyatını tədris edir. “Əbu Nəvvasın həyatı və yaradıcılığı” mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək, filologiya elmləri namizədi elmi dərəcəsini alır.Bakı Dövlət Universitetində işlədiyi dövrdə tələbələrə ərəb dili və ədəbiyyatını incəlikləri öyrətməklə yanaşı, onların mənəvi dəyərlərə yiyələnməsinə, milli ruhlu hərtərəfli vətənpərvər və kamil insan kimi formalaşmasına çalışır. Azərbaycanın tanınmış elm və siyasət adamları arasında onun vaxtı ilə yetişdirdiyi tələbələr az deyil.(Məs.Əbülfəz Elçi bəy və b.)
1969-cu ildə M. Zehtabi İraqa sığınmaq və Bağdadda işləmək üçün işlədiyi universitetə müraciət edir. İki il Bakı-Moskva arasında get –gəldən sonra nəhayət 1971-ci ildə İraqa köçür.
Sovet totalitarizmindən qurtulduqdan sonra Bağdad Universitetində həvəslə qədim türk dillərini və fars dilini tədris edir. Dilçiliyə aid yazdığı 2 kitab dərs vəsaiti kimi istifadə olunur. Yazıb çap etdiyi əsərlər əsasında universitetinin elmi şurası tərəfindən ona professor adı verilir. İraqda işlədiyi vaxtlar Avropaya səfər edir və bu zaman orada oxuyan güneyli tələbə gənclərlə görüşür və həmin tələbələr ona ana dilini öyrənmək üçün kitab tapmadıqlarını söyləyirlər. Nəticədə professor “İran türklərinin sərfi” (morfologiyası –P.M.) kitabını yazır və bu kitab tələbələrin köməyi ilə 1976-cı ildə Almaniyada çap olunur. İraqda yaşayan kərküklərin (və ya türkmanların-P.M.) dili bəzi məhəlli fərqləri nəzərə almasaq , tamamilə Azərbaycan türkcəsindədir. M. Zehtabi adı ilə qeyd olunan kitabı bir qədər təkmilləşdirərək İraq türkmanlarını ləhcə və ədəbiyyatı da daxil olmaqla digər bir dilçilik kitabı da hazırlayır. Təəssüf ki, kitab sonralar orada onun yox, başqa birisinin imzası ilə çap olunur. Ümumiyyətlə, onun dilçiliklə bağlı 6 kitabı nəşr olunub.
Sonralar doğulub boya-başa çatdığı Təbrizə yenidən qovuşduqda Təbriz Universitetində Azərbaycan türkcəsini eləcə də ərəb dilini tədris edir. . Otuz ildən sonra xalqının içində olmaq onun üçün ifadə edilməz bir xoşbəxtlik idi. Z. Zehtabi Berlində nəşr etdirdiyi“İran türklərinin sərfi” kitabını tədris etməkdən ruhlanaraq və Universitetində tədris zamanı yüzlərlə gənc oğlan və qızların dili öyrənib mənimsəməyə can atdıqlarını bu sahədə mənbə və ədəbiyyatın qıtlığını nəzərə alıb “Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin leksikologiyası”, «Ana dilimizi öyrənək» adlı kitablarını yazır.
M. Zehtabi jurnalistika və tərcümə sahəsində də qələmini sınayır. Berlində “Ərk” dərgisini, Bağdadda isə 5 müxtəlif dildə “Birlik yolu” adlı qəzetini nəşr etməyə nail olur. Fransız ədəbiyyatından etdiyi tərcümələr hələ 40-ci illərdə qəzet səhifələrində dərc olunur. Sənət dostu Əliağa Vahidlə birlikdə klassik ədəbiyyatdan tərcümələr edir.
1979-cu ildə Iranda Pəhləvi rejiminin süqutundan sonra Zehtabi nəhayət ki, vətəni Təbrizə qayıdır.Professor öz elmi tədqiqatlarını daha geniş aspektdə davam etdirir.M.Zehtabi Təbriz şəhərində çoхlu Azərbaycansevər dostları ilə “Azərbaycan mədəniyyət ocağı»nı qururlar. O, neçə illər boyu ardı-arası kəsilmədən bu qurumun iclaslarında iştirak edərək хalqımızın ədəbiyyat və keçmiş tariхini tanıtdırmışdır. Bu ocaq indi də doktorun sağlığında olduğu kimi fəaliyyətini davam etdirir. İnqilabdan sonra ana dilinin istifadəsinin qadağan edilməsi nəticəsində oxyub yaza bilənlərin az olmasını nəzərə alan bəzi partiya və cəmiyyətlər qəzet və jurnal nəşr etməklə yanaşı Azərbaycan türkcənin öyrədilməsinə və yazılmasına yönəldilmiş kurslar açdılar. Təbriz şəhərində türkcə qrammatika kurslarının açılmasında M.Zehtabinin böyük rolu olmuşdur. Professor Zehtabi Iran inqilabından sonra Təbriz Universitetində türk dili və ədəbiyyatı müəllimi olmuş və çoхlu müəllim yetirmişdir. O dövrdə ilk dəfə olaraq «Ana dilimizi necə yazaq» kitabçasını çap etdirir. Bu kiçik əsərdə dilin əsas – səs qanunları, ahəng qanunu açıqlanmış, əlifbanı düzgün yazıb, oхumaqda gənclərə bir mənbə olmuşdur.Sonralar Cənubda keçirilən orfoqrafiya ilə bağlı seminarlarda ondan çoх faydalanmışlar. Doktor Zehtabi inqilabdan sonra Təbriz radio və televiziyasında ana dilimizdə verilişlər yayımlamaq üçün kadrlar yetirmişdir.
Alim dilçiliklə yanaşı türk ədəbiyyatı ilə də məşğul olur. “İslamaqədərki İran türklərinin dili və ədəbiyyatı”,”Əruzun türk folklorundakı izləri” adları altında çap edilmiş silsilə yazıları ümumtürk ədəbiyyatına daxil olan dəyərli yazılardandır.
Türkologiya,tarix,dilçilik,ədəbiyyat və folklora aid dəyərli əsərlərin müəllifi kimi tanınmış M.Zehtabi bədii yaradıcılıqla da məşğul olmuşdur.Böyük müşahidə qabiliyyətinə malik olan şairin qələmindən onlarla gözəl əsərlər çıxıb.”Çerik əfsanəsi”,”Pərvanənin sərgüzəşti”,”Bəxti yatmış”,”Bağban Eloğlu”, “Bəzz qalasında”,”Mişovun əfsanələri”,”Qoy olsun on”,”Həstiye nəsim”(farsca) kimi bədii əsərləri ayrı-ayrı vaxtlarda Bağdad,İstanbul,Berlin və Təbrizdə nəşr olunmuşdur.”Türkcəm mənim,səs bayrağım”,”Sara və Mahmud “ kitabları isə onun Təbrizdə çap olunmuş son kitablarındandır.Hər iki kitab onun vəfatından sonra Əkbər Rəhimzadə Fərci və Hüseyn Güneyli,Behzad Azərmi kimi fədakar millətsevər ziyalılar tərəfindən nəşr olunub.1 kitabda M.Zehtabinin vətəndən uzaq düşdüyü illərdə yazdığı şerləri toplanıb.”Sara və Mahmud”da isə kitabın üz qabığında olduğu kimi ədibin eyni adlı pyesi və “Məlikməmməd” poeması verilib.1978-ci ildə Bağdadda qələmə aldığı “ Sara və Mahmud “pyesi onun dramaturji fəaliyyətlə də məşğul olduğundan xəbər verir.
Tarixçi və türkoloq kimi tanıdığımız M. Zehtabi jurnalistika və tərcümə sahəsində də qələmini sınamış,həmçinin özünü şair və dramaturq kimi də tanıtdırmışdır.
Bu kitaba ədibin vətəndən ayrı düşdüyü,mühacirətdə yaşadığı illərdə qələmə aldığı şeirlər daxil edilib. M.Zehtabinin bu şeirləri 1947-1978-ci illər arası Aşqabad,Bakı,Berlin,Bağdad şəhərlərində yaşayıb fəaliyyət göstərdiyi illərdə yazılıb.Bu şerlərdə bir növ onun doğulduğu diyardan ayrılıb daha ədalətli bir məkan bulmaq arzusundan, çətinliklərlə sovetlər diyarına keçə bilsə də sonunda yanıldığından poetik dillə bəhs olunur.”Leninin təriflədiyi məkanda “keçidiyi sonrakı ömür yolu ,yaşadığı hisslər,bir növ ayrı- ayrı şer parçalarının birliyindən yaranmış avtobioqrafik poemadır;
Dedi arif: “Bunlar səsdir, əbəsdir,
Cavansan, hər nə istərsən, həvəsdir!”
Yalan söylər, dedik, uçdum elimdən,
Gəlib gördüm, doğrudan, küydür, səsdir…
Dünyanın Sibir və Tehran kimi yerlərindəki ən ağır həbsxanaları görən şairin,üzü,görkəmi sərtləşsə də, uzun illər içindəki saf duyğularını qoruya bilməsinə heyrətlənməmək olmur.
Olaydım bala pərvanə mən,
Ya qoca divanə mən,
Ya ki gözəllər qoxuyan bir ətir,
Ya Mişovunda açılan bir çiçək,
Ya ki Səhəndlə öpüşən bir külək…
Kaş ki dönüm bir oxuyan bülbülə,
Ya saralan bir gülə,
Xəlqə həyat bəxş eləyən neysana.

Qəlbi həmişə təbiətə,insanlara sevgi ilə döyünən şair yaz gələndə doğma yurdunun özəlliklərini, gülşəndə “çiçəklərin rəngini oğurlayan qızları” vəsf edir:

Yaz ki gəlir, gül bitirir toprağın,
Şöləl¬ənir növrağın… .
Qızlar oğurlayır çiçəyin rəngini,
Ta ki yanaqlar dönüb al güllərə
Yar olalar nəğmə¬li bülbüllərə;

Neçə il qabaq bir sözü ilə minləri ayağa qaldıran aşiq şair sevgilisinə iki sözü deməyə acizdir;

Bilmirəm, nədənsə bu qadir dilim
İki söz deməyə acizdır indi.
Qoy yazım:
Səni...
Ax! Qələmim sındı!
Qələm ¬də dözməzmiş buna, nə ¬bilim?!

“Xəlqə dost,xainə tikan,dargözlülərə ilan kimi olan “ şair özünü köklənmiş köhnə kamana bənzədir;

Dayana bilməyən zaman kimiyəm.
Zahirən sakitəm dənizlərtək,
Leyk batində bir tufan kimiyəm.
Daşa “daş-qaş” deyən nəzərlərdə
Şübhə¬siz, qədərsiz saman kimiyəm.
Gözlərəm bir qasırğa, bir mizrab,
Köklənən köhnə bir kaman kimiyəm.

Məhəmmədtağı Mişovlunun (M.Zehtabi) az da olsa nəsr əsərləri mövcuddur. İranda İraq-İran müharibəsi zamanı ölkəyə böyük maddi və mə’nəvi ziyan dəyir. Uşaqlar yetim, ailələr başsız qalır. Ailəsini zorla dolandıran və 9 uşağı olan azərbaycanlı kontor işçisi yetim qalmış daha bir uşağı himayə etmək qərarına gəlir.M.Zehtabi«Qoy olsun on» adlı hekayəsində Viktor Hüqonun humanist məzmunlu bir şeirindəki süjeti yada salır. M.Zehtabi hekayədə çətinliklərin əhalini qorxutmadığını, insanların humanist əməlləri ilə onları aradan qaldıra biləcəyini göstərməyə çalışıb.
“Bağban Eloğlu” şairin sağlığında yazdığı son kitablarındandır.Poemanın ilk variantı Bağdadda,son təkmilləşmiş forması isə Təbrizdə çap olunmuşdur.Əsərdə o.Məşrutə inqilabının fəal iştirakçılarından biri Həsən Bağbanın mübarizə dolu həyatını bədii dillə qələmə almışdır.
İranda əsrin əvvəllərindən bu yana baş vermiş inqilablar,xüsusilə Məşrutə inqilabı ilə bağlı tarixi olaylar,M.Zehtabini həmişə düşündürürdü.O bununla bağlı arxiv materialları və tarixi sənədlərlə tanış olub,araşdırmalar aparırdı.
Bu bir həqiqətdir ki,İranda baş verən inqilablar beşiyi həmişə Güney Azərbaycan və onun baş şəhəri Təbriz şəhəri olub.Lakin bu barədə İranın fars və keçmiş sovet tarixçilərinin bir qismi susmağı üstün tuturdular.Bütün bunların müqabilində Məşrutə inqilabı ilə bağlı M.Zehtabinin fikirləri böyük maraq doğurur.O,marksist-leninçi ideoloqların Məşrutə inqilabının Rusiyadakı 1905-ci il inqilabının təsiri ilə başlaması fikrini qəbul etmir.Yazırdı ki,İran,xüsusilə Azərbaycan xalqının milli şüurunun yüksəlməsi, xalqın bir çox sahələrdəki tərəqqisi Məşrutə inqilabının baş verməsi üçün güclü amil olub,tarixin zəruri bir hərəkatını meydana çıxarmışdı.Qeyd edirdi ki, Rusiyada 1905-ci il inqilabı boğulsa da,Məşrutə niqilabı uzun zaman(1912-ci ilin əvvəllərinədək) davam etdi.M.Zehtabiyə görə Məşrutə inqilabına XIX əsrin II yarısında Osmanlı İmperatorluğunda baş vermiş Tənzimat Hərəkatının böyük təsiri olmuşdu.O bu hərəkatın ideoloji mərkəzinin İstanbul,habelə Misir olduğunu göstərir və bu inqilabın yetişməsində M.F.Axundov və M.Ə.Talıbovun maarifçilik rolunu da vurğulayır.Yazır ki,Məşrutəyə yardım yalnız Qafqaz və Rusiyadan deyil,Osmanlı Türkiyəsindən də gəlmişdi və Məşrutə geri çəkiləndən sonra İstanbul məşrutəçilərin sığındığları və fəaliyyətlərini davam etdirdikləri şəhər olub.Sonra qeyd edirdi ki,Bakıda yaranmış mütərəqqi mətbuat Məşrutə inqilabı ilə sıx ilgili olmuşdur.
Məşrutə inqilabının iştirakçıları əsasən xalq içərisindən çıxmış və nəcib əməllərinə görə xalqın dərin hörmətini qazanmış şəxslər idi.Bu da özlüyündə onun xalq üsyanı olmasını bir daha sübut edir.Zehtabi yazır ki,bu comərd insanların adına “xan”kəlməsi qoşar,özlərini də “qoçu”,məşədi” çağırardılar.
Zehtabi adı gedən əsərində göstərir ki,Məşrutə inqilabının fəal iştirakçılarından biri el içində böyük hörmət qazanmış Həsən Bağban Təbrizin Lilava məhəlləsinin mücahidlərinin başçısı idi. M.Zehtabi "Bağban Eloğlu" əsərində Səttar xanın 17 mücahidindən biri olan, onun həyatını dəfələrlə ölümdən qurtaran, göstərdiyi əməllərə görə "Cəbhənin ləşkəri", "Məşrutənin bayraqdarı", "Eloğlu" kimi şərəfli adlar qazanmış Hüseyn Bağbanın həyatını bədii boyalarla yaratmağa nail olmuşdur. M.Zehtabi bu əsərini o illərdə yaşayan konkret şəxsiyyətlərlə bağlayaraq baş vermiş tarixi olayları açıb göstərmək istəmişdir.
Tarixi olayları ədəbiyyata gətirən doktor M.Zehtabi tarix və toponimika sahəsi ilə də ciddi məşğul olmuş, araşdırmalar aparmışdır. Onun "İran şahlarının 2500 illik cinayətləri" əsərində fars millətçilərinin törətdikləri cinayətlərdən bəhs edilir.
Alim İran türklərinin tarixi ilə bağlı araşdırmalarında böyük ürək yanğısı ilə yazır ki, bu məsələ ilə bağlı dünya türkologiyasında dəqiq bilgi yoxdur, verilən məlumatlar da bilərəkdən saxtalaşdırılmış, xüsusilə onların milli və etnik tərkibi ilə bağlı faktlar təhrif edilmişdir.
Tanınmış Amerika alimi, tarixçi, qafqazşünas və azərbaycanşünas professor Tadeuş Svyataçovski Güney Azərbaycan tarixini dünya tarixşünaslığında "ağ ləkə" adlandırmışdır. Onun bu sahədə söylədikləri M.Zehtabinin fikirləri ilə üst-üstə düşür. Zehtabi bu boşluğu, qismən də olsa, doldurmaq üçün uzun illər boyu apardığı araşdırmaların nəticəsi olan "İran türklərinin əski tarixi" adlı üç cildlik kitabını yazmışdır. Onun bu kitabı türk dünyasında böyük bir hadisə kimi qarşılanmışdır.
Kitabın I hissəsində öncə ümumi tarix, İranda və Azərbaycanda tarixə baxış və münasibət açıqlanır, sonra isə tarixi qaynaqlar göstərilir və bu qaynaqlar əsasında türklərin tarixi xronoloji ardıcıllıqla araşdırılır, eyni zamanda dil, el, şəxs və yer adlarının mənşəyi izah olunur. « Iran türklərinin əski tariхi»nin I cildi ən qədim dövrdən Makedoniyalı Isgəndərə qədər olan uzun bir zamanı əhatə edir. Bu cilddə miladdan əvvəl IV-II minilliklərdə Yaхın Şərqdə yaşayıb mədəniyyət qurmuş türk хalqlarının dövlətləri və mədəniyyətləri geniş aspektdə verilir, o dövrün türkcəsi ilə bu dövrün türkcəsi müqayisəli şəkildə araşdırılır. Bu gün Iran kimi tanıdıgımız ərazidə farsların bu yerlərə gəlməsinə qədərki 3500 ildə türklərin qurduğu dövlətlər və mədəniyyətlər tədqiq və təhlil edilir.
Müəllifin kitabda gəldiyi aşağıdakı nəticə diqqəti daha çox çəkir: "Aparılan əsaslı araşdırmalara görə, türklər İranda altı min il əvvəl yaşamış və əhalinin əksəriyyətini təşkil etmişlər. Bu nisbət bu gün də dəyişməmişdir. Güney Azərbaycan sərhədlərindən xeyli uzaqlarda olan və İranın mərkəzi əyalətlərindən sayılan Həmədan, Savə, Zərənd, Əsədabadın əhalisi həmişə farsdilli kimi qələmə verilmişdir. Bu, tamamilə yanlışdır. Bu gün də, bütün tarix boyu da oranın sakinləri türklər olmuşdur. Bunu oradakı qazıntılar zamanı tapılmış gil lövhələr, o yerlər: toponimikası, folkloru, ədəbiyyatı təsdiq edir".
« Iran türklərinin əski tariхi» kitabı haqqında Almaniyanın Berlin Universitetinin türkoloqu, professor Barbara Kellner Haikele bu tariхi kitab haqqında belə yazır: «Professor Zehtabinin bu kitabı iri həcmli və elmi əsər olduğu halda, əski zamanlardan bəri Iran-Turan ölkələrinin dövrünün dil və ədəbiyyatından təsir almış və dolğun analiz ilə yazılan bir əsərdir. Bu əsər uzun müddət elmi bəhslər ortaya çıхarıb və böyük arхeloq, filoloqları fikrə daldırıb ki, öz keçmiş tariхlərini, mükəmməl halda mütaliə və tətdiq etsinlər… Elm dünyası professor Zehtabinin bəşəriyyətə хidmət etməkdə, bir ilham qaynağı kimi tanıyır və onun unudulmaz və əbədi şəхsiyyətin хatirəsini hər zaman əzizləyəcəkdir».
M.T.Zehtabinin “Islama qədər Iran türklərinin dili və ədəbiyyatı” kitabının giriş hissəsində yazır ki, “… ana dilimiz və ədəbiyyatımızın neçə minillik vəziyyəti, keçdiyi yolları, uğradığı müsbət və mənfi hadisələri bilmək və araşdırmaq üçün Azəri хalqımız və ümumiyyətlə çağdaş Iran türklərinin o dövrdəki durumu və keçdiyi yollarla yığcam və qısa şəkildə tanış olmaq zəruridir. Islamdan əvvəlki 4-5 min illik tariхimizlə bu tanışlıqdan məqsəd yalnız və yalnız dilçilik və ədəbiyyatşünaslıq baхımından deyil, folklor və ədəbiyyatımızın siyasi, iqtisadi və sairə tariхi hadisələrlə ilgili olaraq keçdiyi yolu qısa aydınlaşdırıb açıqlamaq və bu sahədə ilk addımlar atmaqdır, yoхsa Islamdan qabaq neçə min illik zəngin tariхimizi, hətta yığcam və qısa şəkildə belə, yazmaq üçün cildlərlə əsər lazımdır…».
M. Zehtabinin yaradıcıllığının cox qismi Azərbaycan tariхini sifarişlə yazılan əsərlərin saхtakarlığından, təhriflərindən хilas etməyə yönəlmişdir. M.T.Zehtabi «Islama qədər Iran türklərinin dili və ədəbiyyatı”əsərində tariхimizin qədim dövrü haqqında fikrini belə ümumiləşdirir: «Tariхə məlum olan miladdan 4-5 min il əvvəldən Islama qədərki uzun bir dövrdə çağdaş Iranın bütün Qərbi, Mərkəzi və Хəzərin cənub əyalət və mərkəzlərində, Şimali və Cənubi Azərbaycan da daхil olmaqla, həmişə türkdilli ellər, qəbilələr, el birləşmələri və хalqları yaşayıb, bəşəriyyətin və Iranın ən əski və ən zəngin mədəniyyətini, hünəri və sənətini yaradaraq, onunla bütün Yaхın Şərq, Misir və hətta Avropaya örnək olmuş və yol göstərmişlər. Çağdaş Iranın bu göstərdiyimiz yerlərinin həmişə türk dilli olmuş əhalisi, göstərdiyimz min illiklərdə vahid türk dilində danışmış, bəşəriyyətin ən yüksək mədəniyyətlərindən birini yaratmışlar».
Ümimiyyətlə M.Zehtabi özü haqda danışmağı sevməzdi.Elə buna görə də onun həyatı,ömür yolu ilə bağlı dürüst mənbə uzun illər demək olar ki,yox idi,olsa da məhdud şəkildə idi.(İki il Sibirdəki sürgünlük və hər iki rejimin təqib və təzyiqi altındakı həyatı ona həm də qapalı olmağa,gizli qalmağa məhkum etmişdi.)Bunu da qeyd edim ki,bu böyük insanla ilk dəfə Bakıda keçirilmiş Füzulinin yubiley tədbirlərində görüşmüşdüm.O zaman onu burada çox az tanıyırdılar.Elmi fəaliyyətimlə bağlı olaraq Cənubda nəşriyyələri müntəzəm izləməli olurdum, ona görə də onunla bağlı az-çox bilgim vardı. Yaxınlaşıb onunla yaxından maraqlandığımı bildirəndə bir qədər təəccüblənmişdi də.Bir az söhbət etdikdən sonra əvvəlki tərəddüdündən ayrıla bilmiş ona ünvanladığım sualları cavablandırmışdı. Yaxşı ki, diktofon da götürmüşdüm.Çünki o 2 saat müddətində keçməkeşli həyatından epizodları və həvəslə yazdığı və yazacağı əsərlərdən birnəfəsə danışmışdı.(Sonra bilmişdim ki,bu söhbətimiz ona qrupdan ayrı düşüb nahardan qalması bahasına başa gəlmişdi) Təbii ki,onun həyatı ,ömür yolu,yaradıcılığı haqqında ilk dəfə ölkə mətbuatında və elmi nəşriyyələrdə bilgi vermək mənim payıma düşdüyü üçün çox sevinirdim.
Doktor M.Zehtabi millətinə olan sevgisinə ömrü boyu sadiq qalıb. Zehtabi klassik maarifçilərdən idi,bu işini ömrünün sonuna qədər durdurmadı.Bu yolda Güney Azərbaycanda bir növ altérnativ tədris üsulu ilə siniflərdə,qruplarda təmənnasız olaraq türk dilini, tarixini, mədəniyyətini gənclərə öyrətdi,sevdirdi.Bununla yetişməkdə olan nəsildə milli şüuru oyadıb, onlara milli kimliklərini tanıtdı. Onun dilinə, elinə xor baxıb qara yaxan millətçilərə həmişə tutarlı cavablar verib, onları susdurub. Əqidəsi üzündən başı çox bəlalar çəkən vətənpərvər ziyalıya o tayda “pantürkist”, bu tayda isə “millətçi” damğası vurublar. Ömrünün çox hissəsi qürbətdə, sürgündə, həbsxanalarda keçən M.Zehtabi 1998-ci ilin dekabr ayında ürək tutmasından bir qədər müəmmalı şəkildə qəflətən vəfat edib. O, doğulub boy atdığı Şəbüstərdə dəfn olunmub. Bu gun Azərbaycan xalqının böyük oğlunun məzarı onu sevib dəyər verənlərin ziyarətgahına çevrilib.







Buraxıb getdin

Tufan tək könlümə ucsuz-bucaqsız,
Dəhşətli dalğalar buraxıb getdin.
Şirin və ötəri bir röya kimi
Yalnız bir yadigar buraxıb getdin.
Arami xatirimdə ölümlə dirim
Ortasında peykar* buraxıb getdin. mübarizə
Nəvaziş təşn¬əsi ruhumu nə¬dən
Nəsim kimi xumar buraxıb getdin?
Nə idın? Röyaydın? Tufanmı? Nəsim?
Mənə bunca azar buraxıb getdin!

Stalinabad (Düşənbə), yataqxana, 27 fevral, 1953

Bir dilək

Bir diləyim var:
O gün intizarlar başa çatanda,
Elim zəncirini qırıb atanda
Ədalət divanı qurulan zaman,
Hər yanda bayrağım vurulan zaman,
Şən nəğmə səsindən dolanda Təbriz,
İxtiyar əlinə alanda Təbriz
Başım ağarsa da bir oğlan kimi,
Başıma gələni ərməğan kimi
Ərkdən xəlqimə səpə¬cəyəm mən!

Bu müqəddəs arzu, gözəl bir dilək!
Bu dilək uğrunda təqdim edəcək
Bir ürəyim var,
Bir ürək!

Stalinabad (Düşənbə), yataqxana.3 avqust,1953

Mən diriyəm

Mənə deyirlər ki, ölüsən, ölü!
Tutub ətəyimdən çəkirlər gora.
- Məcbursan, - deyirlər, - gedəsən ora.
Ora ki, zərrəcə yoxdur xəbərin,
Dərdə dəyməz orda sənin hünərin.
Məcbursan, - deyirlər, - zə¬li kimi¬ sən,
Özünü faydasız ünsur edə¬sən.
Təslim olmayaraq var gücümlə¬ mən,
Qışqırıb deyir¬əm:
- Ölmə¬mişəm mən!
Burada qulaqlar kardır, kar, nə¬dən?!
Hələ ölməmişəm¬, diriyəm, diri!
Azər əsgəri¬nin biriyəm, biri;
Yaşım ötmə¬mişdir, otuzdur yaşım,
Bu fırtınadan ¬da ə¬yilməz başım,
Hələ xidmətlərim gələcəkdə¬dir!!!

Stalin¬abad (Düşənbə), yataqxana,/ 2 noyabr,1953


Macəralı yarpaq

Gah cumub, gahdan çıxaraq üzə,
Haradan gəlirsən sən üzə-üzə?
Ləpələr qoynunda, sulara qonaq,
Haraya gedirsən sən, yaşıl yarpaq?
- Ləpələr budaqdan üzə¬ndən bəri
Hər yana istə¬yir, aparır məni.
Öz ana budağım düşüncə ələ
Qonağam ləpəyə, tufana hələ!

Stalin¬abad (Düşənbə), yataqxana8 sentyabr,1953


***

Bir xatirə

Qəlbimtək tutulmuş bu gün¬ hava da,
Sallanır toz kimi yağış havada.
Bu gün mən məktəbə getməy¬im gərək,
Bəlkə də, indicə günəş gülə¬cək...
Geniş üfüqlərdə, gen fəzalarda
Uçmağa qüdrətim olduğu halda:
- Hələ cücərmə¬miş qanadın sənin,
Suvarılmamışdır poladın sənin,
Gərəkdir qəfəs¬də qalasan hələ, -
Dedilər hər yandan mənə bir səslə.
«Rəhbər» yoldaşların mərhəmətindən
Otuz uç yaşında tələbəyəm mən.
Halbuki uçmağa qanadım ¬da var,
Susmayan, gur, möhkəm fəryadım da var.
İlk gün otağa girən zamanlar
Pıç-pıça düşdülər qızlar, oğlanlar.
Biri alim dedi, biri müfəttّiş...
Neçə gün bu sayaq davam etdi iş...
Cavan qəlblərdə, gənc ürəklərdə,
Nəhayət, mənimçün tapıldı yer də.
Dost olduq, danışdıq, keçmişə daldıq,
Hərdən “leksiya”dan yorulub qaldıq.
Bu gənc qəlbləri, gənc ürəkləri,
Təzə çiçəkləri, şən diləkləri
Bir daha seyr etdim bircə-bircə mən:
Biri kədərlidir, biri isə şən...
Bunlar haşiyə¬dir, dedim, deyə¬sən,
Otuz uç yaşında tələbəyəm mən.
Özü də oxuram yeddi yaşımdan,
Yarısı ağarmış indı başımdan.
Nə edim, həyatım bu sayaq olmuş,
Günüm gah qaranlıq, gah da ağ olmuş.
Bu uzun-uzadı təhsil dövründən
Nə¬lər xatirimə gətirirəm mən...
Təbrizdə ac¬ıydım üç gün, üç axşam,
Nə pul tapılırdı, nə də bir təam.
Fəqət kitablardan qidalanırdım,
Nə bir iş tapırdım, nə də bir yardım.
Gözəl xatirə¬lər o günlərindir,
Bu gün əfsanətək şəndir, şirindir.

Qəlbimtək tutulmuş bu gün hava da,
Sallanır toz kimi yağış havada.
Bu gün mən məktəbə getməy¬im gərək,
Çün mənim məəmülibir tələbətək məəmüli* adi
Fəqət bir pencəyim var idi, amma
Yox olmuş son günlər yataqxanada.
Qaziyə*şikayət etdim dayanmaz, *şikayətə baxan,milis mənasında verilib
Dedi: “İddianız isbat olunmaz”.
Dedim: “Sübut bu ki, lüt qalmışam mən”.
Dedi: “Bununla da sübut etmə¬ sən!”
Qaziyə söylədim: “Nədir sübutu?”
Dedi hər bir yerdə yüzlərcə lütü.
“Satır öz şeylərin, deyir çaldılar,
Utanmır, dövləti edir günahkar.
İstəyir dövlətdən ala müftə pul,
İçə vodkasını, xərcləyə bol-bol.
Kim bilir, yalandır sözüz, ya doğru?!”
Gördüm, həm lüt qaldım, həm oldum oğru.
Susaraq qayıtdım. Gülürdü tərəf.
Mənə üstün idi hər zaddan şərəf.
Leninin qurduğu həyatı andım,
Xəta etdiyimi yaxşı¬ca qandım.

Bakı, yataqxana. 20 sentyabr,1955

Yuxu

Maraqlı bir aləm gördüm yuxuda,
Əgərçi həqiqət deyil, yuxu da.
Gördüm ki, xəyaltək incə bir pəri
Geyinmiş atlasdan yol geyimləri.
Nəhəng ilan kimi uzanan yola
Baxaraq söyləyir: “Daha əlvida!
Adım gənclikdir, həyat və ləzzət.
Səninlə qanunən* rəsimi sürətdə oldum bir müddət * rəsimi sürətdə
Vaxtdır, gedirəm, gedir karvan,
Əl ver halallaşaq, ey qoca-cavan!”
Bədənim titrədi, oldum hərasan* qorxu * qorxu
- Yox, - dedim, - gənclik, dayan bir zaman.
Axı mən öpmə¬dim səni bir yol da,
Xəlq üçün çarpışıb sağda və solda
Nə saçın oxşadım, nə gözün baxdım,
Nə gənclik gülünü döşümə taxdım.
Nə qol-qola taxıb gəzdik bir axşam,
Nə bir xəlvət yerdə danışdıq aram.
Nə güldən başına kəlalə* tac hördüm, * tac
Nə bir qəmzə gördüm, nə bir naz gördüm.
Getmə ki, gözlərim dalınca qalar,
İnsanı ümidlər təkcə yaşadar.
Acı gülümsə¬yib söyl¬ədi: “Heyhat!”
Sarban söyl¬əyir: “Vaxtdır, dur, çat!”
Əlləri əlimdən üzülüb getdi,
Gözlərim dalınca süzülüb getdi.
- Əlvida! - söyl¬ədi xeyli uzaqdan.
Bu səslə yuxudan durdum hərasan* *qorxu
Gördüm, yataqxana canlanıb bütün,
Əlli beşdən qalır duz on iki gün.
Nənnitək yerimdə sayıram ancaq
Sadə tələbətək, özü də qonaq.

Bakı, yataqxana. 18 dekabr,1955

٭٭٭

Yoldaşım, dostum olsa gər arxam,
Niyə biganə¬dən gərək qorxam?!
Dosta can söyləyib, eşidəsən can,
Düşmənin dağ qədərsə, qorxmazsan!

٭٭٭

Gəl sən, ey pəri!

Sən neyləyirsən qızılgülü, özün gülsən, ey pəri!
Kəklik yerişli, sözləri bülbülsən, ey pəri!

Könlüm gülər, kədər yox olar bir xəyal kimi,
Lütf ilə bir baxıb mənə gər gülsən, ey pəri.

Nə olmuş ki, gülmürsən? Sənə layiq deyil bu hal,
Şənlikdir varlığın: de, danış, gül sən, ey pəri.

Gül, el bilir ki, dünyada sən, hər əsən yelə
Baş əyməyən içi dolu sünbülsən, ey pəri.

Od vur gülüşlə qüssəmə, çün sən¬ də incə, şux
Təbriz gözəlləri kimi aqilsən, ey pəri!!

Bakı, yataqxana. 2 fevral,1956

٭٭٭
Mən özüm yıxmasam əgər özümü,
Pifl¬əyənməz rəqiblər gözümü.
Ağacın qurdu öz içindəndir,
Yıxanı dost, nəinki düşməndir.

***


Hər gülün öz çəməni

Qaranlıq göylərdən uzun əsrlər
Səadət axtarıb, yorulan bəşər,
Ey torpaq, nəhayət, sənə üz tutdu.
De görək, səndə də deyil o məgər?

Yox, yox! Şübhə yoxdur ki, o, səndə¬dir,
Lakin hər kəs üçün bir çəməndə¬dir.
Hər gülün, çiçəyin, hər bir fidanın
Zövqu, təravəti bir çəməndə¬dir.

Bakı, 2 fevral,1956

٭٭٭

Axı mən...

O məsum baxışlar, o ala gözlər,
O püstə dodaqlar, o şirin sözlər,
Utancaq qiyafə, gözucu baxış,
Yanaqlarındakı lalə rəng naxış,
Ağlı heyran edən kaman qaşların,
Belinə tökülən qara saçların,
Mozun* hərəkətin, şümşad qamətin, * nazlı
Səhər çiçəyitək şən təravətin -
Bütün bunlar ilə dağtək vüqarın,
Üzündə oxunan pak arzuların -
Bir sözlə, varlığın, - söyl¬əyir həyat.
Haqqın var, mələyim, və lakin, heyhat!
Həyat olmuş mənə hələ qadağan,
Çünki bir siyasi mühacirəm mən.

Bakı, yataqxana. 25 mart,1956

٭٭٭

Səni...

Dünən var gücümü toplayaraq mən
Sənə deyəmmə¬dim bircə cüt sözü.
Sən getdin, xəyalım tərlanı, düzü,
Keçmiş dənizində qaldırdı yelkən.
Bu bir həqiqətdir: neçə il qabaq
Sözümlə minləri ayağa qalxdı.
Düşməni dağıdıb, sinə¬sin yaxdı
Qələmim bir yana, tək dilim ancaq.
Bilmirəm, nədənsə bu qadir dilim
İki söz deməyə acizdır indi.
Qoy yazım:
Səni...
Ax! Qələmim sındı!
Qələm ¬də dözməzmiş buna, nə ¬bilim?!

Bakı, yataqxana. 31 may,1956

Read More