12 янв. 2012 г.

Qənirə xanım Paşayevanın “Nobel mükafatlı qadınlar “ kitabı ötən ilin son günlərində işıq üzü gördü .Elə ilk baxışdan nəfis tərtibatı,yüksək poliqrafik keyfiyyətləri ilə nəzəri oxşayan kitabı varaqlayıb oxuduqca içindəki yazılarının da maraqlı cazibəsidən ayrılmaq olmur. İndiyədək əksər Nobel mükafatçıları, eləcə də onların hər biri haqda haqda onlarla kitablar yazılıb,filmlər çəkilib,KİV-də informasiyalar,bilgilər verilib. Ona görə də belə bir mövzuda yazmaq ilk baxışda asan ğörünsə də əslində çətindir,xüsusi səriştə,yanaşma,erudisiya tələb edir. Bu kitab təbii ki,tədqiqat əsəri sırasında deyil. Kitabda əsas etibarı ilə Nobel mükafatı almış qadınlar haqda biblioqrafik məlumat –həyatının ayrı-ayrı dövrləri, mühüm əsərlərinin adları, fəaliyyətləri,yaradıcılıqları, müasirlərinin onlar barədə söylədikləri fikirlər,rəylər,mülahizələrə geniş yer ayrılıb. Kitabı oxuduqca gözlərimiz önündə hər bir nobelçi qadının portreti çanlanır.Müəllif əsas qüvvəsini bu cəhətə yönəltmiş,zənnimcə buna nail olmuşdur.Səhifələrdəki illüstrativ fraqmentlər isə bu müxtəsər oçerklərə canlılıq və əyanilik gətirir.

Kitabın ilk səhifəsi Nobel Ailə Cəmiyyəti İdarə Heyətinin üzvü,Nobel Xeyriyyə Fondunun həmtəsisçisi və qəyyumu Qustav Nobelin sözləri ilə başlayır. Qustav Nobel kitaba yazdığı”Ön söz”də kitab müəllifi Qənirə Paşayevaya müraciət edib Nobel fondu adından və öz adından kitabın işıq üzü görməsilə onu təbrik edir.Sonra yazır ki;”Mən həm də ona görə qürur hissi duyuram ki. hörmətli Qənirə xanım bu tədqiqatını Nobel mükafatına layiq görülmüş qadın laureatların həyatları boyu əldə etdikləri nailiyyətləri,şahidi olduqları keçməkeşli tarixi hadisələri, ümumən dünyada feminist hərəkatına qarşı təsirləri araşdıraraq ərsəyə gətirmişdir”
Qənirə xanım Paşayeva ilk sözündə bu kitabı müəllimlik fəaliyyətində çox sayda kimyaçı yetişdirmiş və ona kiçik yaşlarından Nobel mükafatı almış qadınlar haqda sirli və maraqlı hekayələr danışan Tehran Nağıyevaya ithaf etdiyini yazır və əsərin yaranması ilə bağlı ideyasını belə açıqlayır” “Bu kitabı yazmaqda məqsədim gənc nəsillərin,xüsusilə gənc qızlarımızın bu qadınları yaxından tanımaları və öyrənməsidir.Öyrənməli çox şey var.Arzular,idealların arxasınca çətinlikliklərdən qorxmadan,yorulmadan. Geri çəkilmədən getmək və özünü təsdiq edə bilmək...”
Qeyd olunan kitabın əsas redaktoru kimi kitabla daha yaxından tanışlığımdan və onun ərsəyə gəlməsində az-çox zəhmətim olduğundan bir ziyalı və ilk oxuculardan biri kimi kitabla bağlı fikirlərimlə paylaşmaq istərdim.
Bu kitabda 106 ötən il ərzində Nobel mükafatı almış 35 qadın laureatın keçdiyi ömür yolu,elmi fəaliyyət sahələri,yaradıcıığı barədə yığcam həyat hekayəsi toplanıb.Əsərdə eyni zamanda fəaliyyət və yaradıcılıqlarının əsas sahəsi və yönləri ,elmə və mədəniyyətə gətirdikləri yeniliklər,töhfələr,bəşər elmi və mədəniyyəti tarixindəki xidmətləri nəzərdən keçirilir.
Kitabda yadda qalan,gənc qızlarımıza ornək olan həyati təcrübələr, maraqlı anlar, məqamlar çoxdur.Mən onların bəzilərinin üzərində dayanmaq istərdim.
Rita Levi Montalçini.Nobelçi qadınlar içərisində bu gün həyatda yaşayan ən yaşlı xanım.Onun 2009-cu ildə 1oo yaşı tamam oldu.O ağıllı,erudisiyalı olduğu qədər də cazibədardır.Cox energetik və müsbət aurası var.Bunu onun fotosuna baxdıqca ayrıla bilmədəyim anlarda başa düşdüm.Qvatemaladan olan Riqoberta Mençu Tum. Siyahıda ən cavan xanım sayılır.Nobel mükafatını 17 il öncə,33 yaşı olanda alıb
Təqdim olunmuş Nobel mükafatını yalnız 6 ildən sonra əlinə ala bilən birmalı Aun San Su.Bu sülh müdafiəçisini vətənində rejimlə mücadilə apardığına görə ev dustağı etmişdilər Mükafatı belə gec almağına səbəb də bu olub.
Onlara kişilərlə bərabər hüquqların verilmədiyi zamanlarda yaşayan qadınlar min-bir əziyyətlərə dözüb, haqlarına,zəhmətlərinə sədd çəkən dəmir qatları aradan götürə biliblər...Mariya Küri.Qənirə xanımın yazdığı kimi”Mendeleyevin kimyəvi elementlər cərgəsinə düşmüş iki elementdən birinə nə zamansa universitetə məhz qadın olduğu üçün daxil olmaq imkanı verməyən ölkəsinin adını verdi (Polinium )və vətəninin adını öz adı ilə bərabər əbədiləşdirdi”.Barbara Mak-Klintok.Ona mükafata yiyələnmək 30 ildən sonra müyəssər olmuşdu.Bu alim qadının elmi nəticələrinə zamanında əhəmiyyət verilməmişdi,səbəb onun “zəif cinsdən”olmasi ilə bağlı idi...Nyu-York Universitetini (magistr dərəcəsi) bitirən Gertruda Bell Elion. Məxsus olduğu cinsə görə mütəxəssis diplomu ala bilməmişdi,15 il əczaçılıq laboratoriyasında köməkçi kimi çalışmışdı.
Bütün var-qüvvəsi ilə yoxsullara xidmət etməyi həyat prinsipinə çevirən alban rahibəsi Tereza ana .O,monastrı tərk edib,insanlar arasında yaşamağı və onlara kömək etməyi qət etmişdi.Tənhalıq və heç kimə lazım olmamaq hissinin,yoxsulluğun ən müdhiş tərəfi sayan Tereza ananın ilk uzaq səfəri Hindistanın yoxsullar yaşayan məntəqələrinə olmuşdu.Səhər saat dörddə məcburi şəkildə gündəlik dua,bir dəyişikdən başqa heç bir əmlakn olmamamsı, yoxsul əhalinin yediyi yeməklər və yoxsullar arasında 16 saatlıq iş günü.Bu xeyirxah, təvazökar qadın öz işini “dənizdə damla” hesab etməsinə baxmayaraq beynəlxalq nüfuz qazana bilmişdi.Ona Nobel mükafatı verilməsi qərarı ilə razılaşmayanlar da olmuşdu.Onlar hesab edirdilər ki,Tereza ana ehtiyacı olanlara kömək edir. Nobel mükafatı isə sülh işinə töhfə verən şəxsə təqdim olunmalıdır.Norveçin Nobel Komitəsinin nümayəndəsi etirazçılara rəğmən söyləmişdi ki,Tereza ana bir çox əməlləri ilə zəngin ölkələrin yoxsul ölkələrə körpü salmalarına kömək etdi...Əgər belə olmasa idi,cəmiyyət ümidini irtirərdi.,sülh naminə göstərilən səylər isə əhəmiyyətini itirərdi.”
Bu fədakar və müdrik rahibənin tövsiyələri və aforizmə çevrilmiş kəlamları kitabı oxuyanlara xüsusi bir ovqat, enerji paylayır,insanlara sevinc və açılan sabahlaraa ümid bəxş edir.
İrlandiyada siyasi toqquşmalarda həlak olmuş üç günahsız uşağın müdafiəsinə qalxmış,sülh uğrunda müdafiə üçün 6000 imza toplaya bilmiş- Betti Vilyams. Xatırladım ki, Betti o vaxtadək siyasədən uzaq idi və Nobel mükafatı alan zaman qeydiyyatçı vəzifəsində çalışırdı.Mükafatı həlak olmuş uşaqların xalası- Mayrid Korriqanla birlikdə almışdı.Bu iki qadın bir ilin içində Sulhsevər insanların iştirakı ilə bir çox aksiya,yürüş və nümayişlər keçirmiş, hətta beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətini cəlb etməyə nail olmuşdular.Bu fəal qadınlar çoxlarını mütəəssir etmişdi və səyləri o qədər geniş şöhrət qazanmışdı ki, Norveçin bir neçə təşəbbüs qrupu Nobel mükafatı fondunu qabaqlayıb pul toplamış “Dünyanın Xalq mükafatı” kimi Korriqan və Vilyamsa vermişdilər.Əvvəllər siyasətdən uzaq olan bu iki qadının qünahsız qurbanlara və haqsızlığa dözməyərək haqq səslərini qaldırması,bir-birinə əks yöndə duran protestant və katolikləri bir araya gətirib ümumxaılq problemləri aradan qaldırmaq namunə birləşdirib ayağa qaldırmaq səyləri çox ibrətamizdir.
Kitabdan gətirilən örnəklərin sayını uzatmaq olardı. Mən yalnız bəzi fraqmentlər üzərində dayandım.Ümid edirəm ki,kitabla tanış olanlar ən azı yeni və maraqlı bilgilər ala biləcək,onunla ünsiyyətə girə biləcəklər.Kitabın müəllifinin payına nobelçi qadın laureatlarını azərbaycan oxucusuna daha yaxından tanıtdırdırmaq fürsəti yaratdığına və belə maraqlı, oxunaqlı və əhəmiyyətli kitabı yazıb ərsəyə gətirdiyinə görə böyük minnətdarliq düşür.
Nobel Ailə Cəmiyyəti İdarə Heyətinin üzvü,Nobel Xeyriyyə Fondunun həmtəsisçisi və qəyyumu Qustav Nobel kitaba yazdığı ön sözdə onu da qeyd edir ki; “ Bakı neft yataqlarının hardasa Nobel mükafatının əsası rolunu oynaması faktı olduqca əhəmiyyətli və simvolik əlaqə rolunu oynamışdır, buna görə də Azərbaycan xalqı milli sərvətlərinin elm,texnologiya və sülh sahəsində irimiqyaslı nailiyyətlərin əldə edilməsinə rəvac verən amil kimi xidmət etməsindən fəxr duymalıdır”
Bəli, Qustav Nobel cənablarının azərbaycan xalqına xoş niyyətli müraciətində vurğuladığı kimi hər bir azərbaycanlı milli sərvətlərinin elm,texnologiya və sülh sahəsindəki nailiyyətlərə xidmət etməsilə fəxr edir,qürur hissi keçirir.Elmin və mədəniyyətin bir çox ciddi sahələrində artıq imzalarını atmış (istər qadın,istərsə də kişi )azərbaycan türklərinin adının Nobel mükafatcıları siyahısında görmək də ən fəxarətli hadisə olar,bundan iki qat qürur hissi yaşayardıq.Doğrudur, İranın Həmədan şəhərindən olan soydaşımız Şirin Ebadi Nobel mükafatçısıdır. Yenə də Təbrizdə boya-başa çatan və Kanadada siyasi mühacir həyatı yaşayan azərbaycanlı soydaşımız Rza Bərahəninin adı ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına təqdim olunanlar sırasındadır.Onlar Azərbaycan vətəndaşı olmasalar da,azərbaycan türküdürlər, bu da bizə təsəllidir,bii sevindirir.
Nobel qardaşları ilə bağlı onu da xatırladım ki, onlar ilk dəfə Azərbaycana dinamit istehsalında işlədiləcək xammal materialının- dəmirağacnın sorağı ilə (nadir ağac növü olan və Azərbaycanda bitən ) gəlmişdilər.Lakin dəmirağacı nəmli mühitdə bitdiyindən qoyulan tələbi ödəməmişdi,onlar geri dönməyə hazırlaşmışdılar.Lakin Azərbaycanın digər bir qiymətli sərvəti - təsadüfən Balaxanıda fontan vuran neft quyusu onların diqqətini cəlb etmiş,yoldan saxlamışdı...
Nobel mükafat fondunun müəyyən hissəsi Bakı neftinindən gələn gəlir hesabına olub.Bu isə o deməkdir ki, indiyədək Nobel mükafatı alanlara Bakı neftinidən də pay düşüb.Ümid edirik ki,bir vaxt gələcək o mükafatçıların içində Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı da olacaq!
Kitabın məsləhətçisi Bakı Nobel irsi fondunun sədri Toğrul Bağırovdur.Kitabın təqdimat mərasimi də məntiq və məqsədə uyğun olaraq “Nobel evi”ndə keçirildl. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki,Toğrul Bağırov və onun həyat yoldaşı Sevinc xanım uzun illər Nobel qardaşlarının Qara şəhərdə tikdirib yaşadıqları bolşevik hakimiyyət illərində baxımsızlıqdan yararsız hala düşmüş, bir müddətsə inzibati idarələrin ixtiyarında olan binanı“Villa Nobel”i –Nobellərin malikanəsini bərpa edib əvvəlki görkəminə qaytara bilmişlər.Bir zamanlar Nobellərə məxsus olan və müxtəlif ölkələrdəki muzeylərdə və şəxsi kolleksiyalarda saxlanan əntiq əşyaları, qiymətli mebelləri arayıb- tapıb öz vəsaitləri hesabına Nobel evinin ilkin görkəminə salıb onu bir növ muzeyə çevirmişlər.Nobellərin, xüsusilə Nobel mükafatının Azərbaycanla birbaşa əlaqəsini yalnız keçmişin diliylə deyil ,bu faktı əyani eksponat və görüntülərlə seyrçilərə bəxş etdiyi üçün Toğrul və Sevinc Bağırovlar kimi xalqına bağlı olub, dəyər verən insanların olmasına sevinirsən.
Qeyd etdiyim kimi kitab sırf elmi araşdırmanın məhsulu olmayıb, sadəcə nobel mükafatı almış qadınlar haqda çeşidli qaynaqlardan əldə olunmuş ümumi,biblioqrafik mətnlər üzərində qurulub.Lakin bu potret- oçerk xarakteri daşıyan bu yazılarda Qənirə xanım Paşayevanın peşəkar jurnalist qələmi, və fantaziyası millət vəkili kimi fəaliyyəti,iş təcrübəsi ,çoxçalarlı yaradıcılıq potensialı da özünü aydın büruzə verir.Müəllifə xas bu xüsusiyyətlər olmasa idi yəqin ki, kitab daha çox quru,rəsmi və sırf ensiklopedik xarakter daşıyardı.




Məşhur “Ayrılıq”mahnısının ilk ifaçısı Ququş 70-ci illərin ən çox sevilən müğənnisi idi.Azərbaycan kökənli bəstəçi Əli Səliminin bu mahnısını sonralar digər müğənnilər səsləndirsə də ,ən gözəl ifaçısı həmişə Ququş olub.Sovet dönəmində İranda yaşayan məşhur modern bir müğənninin dilindən Azərbaycan türkcəsində həsrət,ayrılıq daşıyan bir nəğmədə həm də siyasi notlar arayıb bulurduq... Ququş həm də Bakıda neçə illər öncə nümayiş olunan”Ən uzun gecə” filmindəki baş rolun qəhrəmanı olan bir aktrisa kimi də yadımızda qalıb

Ququş 1950-ci ilin 5 mayında Tehranın Sarıçeşmə məhəlləsində doğulub.Valideynləri Sabir və Nəsrin Atəşinlər Ququş anadan olmamışdan öncə Şimali Azərbaycanın Gəncə mahalından köçüb gəlmə idilər.Əsil adı Faiqə Atəşindir. Akrobat və rəqqas olan atası balaca Faiqəyə farsca kəlmələr öyrədən zaman qızcüğaz yanılaraq” in çeşm,in quş” (bu gözdü,bu da qulaq-P.M.)yerinə in ..qu quş söyləyərmiş.Elə o vaxtdan adı Ququş qalır.Valideynləri ayrılandan sonra atası balaca qızını tək qoymamaq üçün tamaşa göstərdiyi meydanlara aparırdı. Faiqə Atəşin sonralar daha çox müğənni kimi tanınacaqdı, nəinki aktrisa. Uşaqlığından gözəl səsə malik olduğundan atası ilə birlikdə səhnədə çıxış edir.7 yaşından başlayaraq filmlərdə çəkilməyə başlayır. Ququşun 10 yаşındа охuduğu "Gеcə və qоrхu", "Mələк" mаhnılаrındаn bаşlаyаrаq 1979-cu ildə ifа еtdiyi "Bu gеcə кimsə аğlаyır" hitinə кimi кеçdiyi yоl оnu böyüк sənət zirvəsinə gətirib çıхаrır. 1977-ci ildə çəкildiyi "Uzun gеcə" sonra “Uzun yol” filmlər iisə оnun müğənniliкlə bərаbər, böyük акtrisа istеdаdını təsiqləyir.
1971-ci ildə, 21 yaşında Kann şəhərində fransız dilində oxuduğu «Retour de la ville» və «J’entends crier je t’aime»mahnılaınra görə birinci yerə və qızıl mükafata layiq görülür.Bu mahnılar 70-ci illərin hitinə çevrilir.1972-ci ildə “Karfagen musiqisi” festivalında da birinci yeri tutur. Həmin ildə həm də Tunisdə incəsənət sahəsindəki xidmətləri yüksək dəyərləndirilir. 1973-cü ildə keçirilən San-Remo musiqi festivalında ilin ən yaxşı artisti titulunu qazanır. Azərbaycan və fars dillərini bilən Ququş ingilis,fransız,italyan dillərində də mahnılar oxuyur.İranda böyük populyarlıq qazanann bu azərbaycanlı müğənni bu ölkədə müasirliyin rəmzinə çevrilir.Lakin 1978- 1979-cu illədər İranda baş verən inqilabdan sonra Ququşa ölkədə çıxış etmək yasaq olunur . 2000-ci ildə Şimali Amerikanın Los-Anceles şəhərinə köçür və bu günədək orada öz yaradıcılıq fəaliyyətini davam etdirir. 2002-ci ildə BBC-nin verdiyi məlumata görə onun "Qəribi-Aşina" mahnısı Yaxın Şərqin ən məşhur mahnısı elan edilir. Ququşu Sərqdə sеvdirən bu "Qəribliк" mаhnısı оnun yаşаdığı həyаtın bir növ ifаdəsidir.
Roma, Nyu-York, Paris, Elisey meydanı-Şanzelize, Los-Anceles, London – dünyanın heç yeri mənə doğma olmadı! Bircə otağını da sığınacaq bilmədim bu şəhərlərin...-Bu Ququşun oxuduğu bir mahnının sözləridir.Elə həyatında yaşadıqları da oxuduğu bu mahnıdaki kimi idi.
Ququşun azərbaycan dilində ifa etdiyi ən populyar mahnı “Ayrılıq” mahnısıdır.Bu mahnını ilk dəfə 1972-ci ildə Bakıda qastrtolda olarkən səsləndirmişdi.Sonralar mahnı onun repertuarının bir növ “vizit kartı”na çevrilir və heç bir konserti bu mahnısız ötüşmür.
Ququşun ilk nigahından yeganə oğlu Kambiz doğulur.Oğlunun atası Mahmud Qurbani İranın musiqi meydanında ayaq üstə durmağa kömək etsə də, eyni zamanda “bataqlığa yuvarlanaraq” ona ancaq əzablar verir . 1974-cü ildə səsi ilə birgə Ququşun özünə də aşiq olan iranlı aktyor Behruz Vossoqi ilə növbəti evlilik 14 aydan artıq çəkmir. Humayun Müstəqi ilə nigahına Xomeyni hakimiyyəti son qoyur – Ququş üç ay zindan cəzasına məhkum olunduğundan bu nikah xətm olunmuş sayılır (islama görə ərlə arvad müəyyən müddət ayrı yaşayıblarsa, onlar boşanmış hesab olunur). 1991-ci ildə Məsud Kimiai ilə ailə həyatı qurur.
2000-ci ildə amerikada yaşayan iran kökənli Fərhad Zamani onun keçməkeşli və maraqlı həyatını özündə əks etdirən “Ququş” adlı film çəkir. Filmin ruhuna onun oxuduğu mahnının sözləri hopur elə bil.“Hansı küçədə, şəhərdə axtarım səni, ətrini hansı güldən alım, fal açıb hansı ulduzdan, kimdən səni soruşum, nəyi, necə soruşum səndən, müqayisə edə bilmədiyim, ey var olub da görünməyən, qaranlıq dərənin dibinəmi, yoxsa Günəşin zirvəsinəmi haray çəkim? Bircə Səni görsəydim...”
2009-cu ilin 21,24 martında Novruz bayramı günlərində Ququş bu əziz bayramda öz həmyerliləri ilə bərabər və onlara yaxın olmaq üçün ortaq bir məkanda- Dubayda konsert verir. İran körfəzini aşıb keçən yüzlərlə həmyerlisi onun səsini dinləməyə gəlmişdi.
Hərtərəfli fəaliyyəti ilə diqqət mərkəzində olan Ququş 2009-cu ilin 22 uyulunda Mahmud Əhmədnecatın 12 uyun prezident seçkilərinin nəticəsini saxtalaşdırdığına etiraz səsini qaldırıb meydanda siyasi nitq söyləmişdi. 600 nəfərin hələ də həbsdə saxlanmasını pisləmişdi.Meydandakı transfaretlərdə öldürülənlərin adı qırmızı hərflərlə yazılmışdı.Ququş onlara işarə edərək demişdi;”Mən bura dinc nümayişlərdə əzizlərini itirmiş anaların kədərini bölüşmək üçün və həmyerlilərimə həmrəy olmaq üçün gəlmişəm”





Mətbuat hər bir xalqın ictimai-siyasi və ədəbi həyatının güzgüsü sayılır.. Güney Azərbaycanın mətbuat tarixi ilə milli azadlıq hərəkatı həmişə paralel olub. Hər inqilabdan sonra mədəni həyatda da irəliləyiş olub, lakin hakim dövlət siyasəti milli tərəqqinin qarşısına Çin səddi çəkib
1906-1911-ci illər Məşrutə inqilabı, 1920-ci il Xiyabani hərəkatı, 1945-ci il 21 Azər hərəkatı, nəhayət 1978-1979-cu illər İran inqilabı təkcə XX əsrdə Güney Azərbaycan türk¬lərinin aparıcı qüvvə kimi iştirak etdiyi əsas ağırlıq mərkəzini təşkil etdiyi, böyük itkilər verdiyi inqilabi hərəkatlardır.

Böyük islahatçı Abbas Mirzə

XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanı idarə edən Abbas Mirzə Avropaya yaxınlaşmaq üçün ölkədə bir çox sahələrdə islahatlar keçirməyə başlayır.Uğurla nəticələnən bu islahatlar tək Azər¬bay¬canda deyil, bütün İranda kitab çapı və litoqrafiyanın tətbiqi, tərcümə işi, Avropaya tələbələrin göndərilməsi (Bu hal Şərqdə ilk təşəbbüs idi –P.M.) ilə tarixə daxil oldu.İlk çap dəzgahını Təbrizə gətirdən,ilk kitabları çap etdirən də Abbas Mirzə oldu.Sonralar Azərbaycandan sonra bütün İrandaa qurulan mətbəələr basmaxana,orada işləyənlərsə basmaçı adlanırdı.Bu da onun türklər tərəfindən yaradıldığının əyani göstəricisi idi.
XIX-XX yüzilliklərdə azərbaycan türkləri tək Güney Azərbaycanda deyil, eləcə də İranda elm, maarif,mədəniyyətə iri miqyaslı yeniliklər gətirmiş, bu sahədə aparıcı qüvvə olmuşlar.

Marağalı Məhəmmədhəsən xan Etimad-ül-səltənəni tanıyırıqmı?

Abbas Mirzənin layiqli davamçılarından olan Məhəmmədhəsən xan Müqəddəm Etimadülsəltənə dövrünün mütərəqqi şəxsiyyətlərindən idi. İctimai xadim adını qazanmış Məhəmmədhəsən xan tarixçi-alim idi. Qacarların rəsmi tarixçisi olmuş, sonralar mətbuat və çap işləri naziri təyin olunmuşdu. O, İranda və Cənubi Azərbaycanda maarifin, o cümlədən elmin, kitab çapı və qəzet nəşrinin inkişafında əvəzsiz xidmətlər göstərmişdir. Layiqli qiymətini almamış, xalqı tərəfindən az tanınmış istedadlı, cəfakeş ziyalı Məhəmmədhəsən xan haqqında daha ətraflı məlumat vermək yəqin ki, yerinə düşərdi.
Məhəmmədhəsən xan bir çox Şərq və Avropa dillərini yaxşı bildiyi üçün uzun illər Nəsrəddin şah Qacarın (1831-1896) şəxsi mütərcimi, tərcümə və nəşriyyat naziri olmuşdur. Məhəmmədhəsən xan əvvəl «Sani-əd-daulə»« (Dövlət sənətkarı), sonralar «Etimad-ül-səltənə»« (Sultanın etimadı) ləqəblərini daşıyır.Məhəmmədhəsən xan Qacarların tarixinə, ictimai elmlərə, həmçinin İranın, eləcə də Azərbaycanın tarixi və coğrafiyasına aid 30-dan artıq kitabın müəllifidir. Avropa ədəbiyyatından etdiyi tərcümə kitablarının sayı 10-u keçir.Bu əsərlərin çoxu İranın, eləcə də Cənubi Azərbaycanın mədəniyyət tarixindən və coğrafiyasından bəhs edən gözəl mənbələrdir.
Məhəmmədhəsən xan 10-a yaxın qəzetin çap olunmasında iştirak edib
.

«İran maarifinin atası» - M.H.Rüşdiyyə

Güney Azərbaycanın, eləcə də İranın maarifçilik tari¬xində Mirzə Həsən Rüşdiyyə, Cabbar Baxçaban Hacı Məhəmməd Naxçıvaninin böyük xidmətləri olub. M.H.Rüşdiyyə İranda ilk üsuli-cədid məktəbinin, C.Baxçaban ilk uşaq bağçasının, lal-karlar üçün xüsusi məktəbin yaradıcısı sayılır. 1888-ci ildə Mirzə Həsən Rüşdiyyə tərəfindən Təbriz şəhərində ilk üsuli-cədid məktəbinin əsası qoyulur. Bu məktəb İran maarifi tarixində ilk yeni üsullu məktəb idi. «İran maarifinin atası»« sayılan M.H.Rüşdiyyənin öz xalqı qarşısında ən böyük xidmətlərindən biri də müasir bilikləri və ana dilini təbliğ edən bir çox dərsliklər – «Ana dili»«, «Vətən dili»« dərsliklərini yaratması idi. Bunu da qeyd etmək yerinə düşər ki, M.H.Rüşdiyyə də ayrı-ayrı vaxtlarda «Məktəb»« və «Tehran»« adlı qəzetləri nəşr etdirmişdi.

Əfkarı-ümumiyə təsir edən dövrün fədakar ziyalıları

Öz ölkəsinin demokratik qanunlarla idarə olunub hər sahədə inkişaf etmiş, xarici inhisarçılardan azad bir dövlət kimi görmək istəyən mütərəqqi və mübariz şəxslər mərkəzlər, gizli cəmiyyətlər yaradaraq onun ətrafında birləşirdi. Bu fədakar ziyalılar xalqın ictimai fikrinin formalaşmasına və inkişafına təsir göstərmək üçün yeni mətbu orqanları təsis edirdilər.1897-ci ildən başlayaraq Güney Azərbaycanda dövrün tanınmış şəxsiyyətləri Hüseyn xan Ədalət «Əlhədid»« Sadiq xan Ədibülməmalik «Ədəb» Hüseyn Təbibzadə «Kamal», Məhəmmədəli Tərbiyət (H.Tağızadə, M.Şə-büstəri, H.Ədalətlə birgə) «Gəncineyi-Fünun» kimi qəzet və jurnalları nəşr edirdilər.Bu mətbu orqanları publisistik dillə ölkənin ictimai-siyasi vəziyyətini açıb göstərir, xalqı müstəmləkəçilərə və istibdada qarşı mübarizəyə səsləyir, ölkədə islahatlar keçiril¬məsinə, qabaqcıl ideyaların yayılmasına səy göstərirdilər.

M.F.Axundovun indiyə qədər əldə olunmayan «Təlqinnamə»« əsərinini sorağı...
1898-ci ildə Təbrizdə «Ədəb»« qəzetini nəşr edən Sadiq xan Fərəhani sonralar, 1905-ci ildə Bakıda Əhməd bəy Ağayevin redaktorluğu ilə nəşr olunan «İrşad»« qəzetinin fars dilli əlavəsini çıxarır.»«İrşad»«ın farsca cəmi 13 sayı çıxmış, və bu əlavələrdə ədəbi-ictimai fikir tariximiz üçün çox maraqlı faktlara rast gəlmək mümkündür. Məs. onun saylarından birində böyük mütəfəkkir M.F.Axundovun indiyə qədər əldə olunmayan ərəbcə yazılmış «Təlqinnamə»« əsərindən bir hissə çap olunmuşdur. Bu isə onu göstərir ki, bu əsər həqiqətən mövcud olmuşdur.

«Molla Nəsrəddin»« dən 14 il öncə Təbrizdə azərbaycan türkcəsində,şəkilli satirik qəzet mövcud imiş...

Digər Azərbaycan mətbuatı üçün maraqlı bir fakt. «Molla Nəsrəddin»« jurnalı çap olunmamışdan hələ 14 il öncə 1892-ci ildə Təbrizdə azərbaycan türkcəsində «Şəbnamə»« adlı kiçik formatlı, illyustrasiyalı, yeni ideyalarla zəngin, çox düşündürücü satirik mətbu orqanı mövcud idi. Onun səhifələrində xalqı narahat edən sosial problemlərə toxunulur, mövcud quruluşdakı çatışmazlıqları tənqid edən kəskin yazılar hazırlanırdı...Qəzetin redaktoru sonralar yenə də Təbrizdə “Ehtiyac”,”İqbal”və Azərbaycan satirik dərgilərini çıxaran istedadlı publisist təbrizli Əliqulu Səfərov idi.

İlk mühacir qəzetlərin yaradıcıları da azərbaycan ziyalıları idi.

Qəzet redaktorları, yeni tipli üsuli-cədid məktəblərinin baniləri və digər mütərəqqi düşüncəli şəxsiyyətlər hər cür təzyiqlərə məruz qalsalar da, o zamanlar yeni yaranan maarif və mədəniyyət ocaqlarının ətrafında toplanır və gizli fəaliyyətlərini davam etdirirdilər. Vətənə xidmət edən, onun tərəqqisinə çalışan ziyalılar, naşir və redaktorlar, ölkədə söz və mətbuat azadlığına imkan və şərait olmadığı üçün öz qəzetlərini xaricdə çap edib İranda, Güney Azərbaycanda yayırdılar. Ölkədən xaricdə nəşr olunan bu qəzetlər xalqın oyanmasında, kütlələrin dövrün mütərəqqi ideyaları ilə tanış edilməsində mühüm rol oynayırdılar. Bu qəzetlərdə qoyulan əsas məsələlər bunlar idi: mövcud rejimin ifşası, mütləqiyyət rejiminin konstitutsiya rejimi ilə əvəz olunması, ölkədə yeni islahatların keçirilməsi (xüsusilə maarif sahəsində). Bu qəzetlər dövlət qəzetlərindən fərqli olaraq İranın mövcud vəziyyətini tənqid edir və əfkari – ümumiyyəyə güclü təsir göstərirdi. Belə mətbu orqanların ən birincisi Tahir Təbrizinin 1875-ci ildə İstanbulda nəşr etdiyi «Əxtər»« qəzeti idi. Türkiyədə «Əxtər»«lə yanaşı «Şahsevən»« də çap olunurdu.”Şahsevən”in redaktoru bizə yaxşı tanış olan yazıçı Əbdürəhim Talıbov idi. Bunlardan başqa Misirin Qahirə şəhərində «Hikmət»«,»«Kəmal»«, Hindistanın Kəlküttə şəhərində «Həblülmətin»« çap olunurdu. Bu qəzetlərdə İranın ictimai həyatında olan bir sıra həqiqət¬lərin üstü açılıb, ölkədəki yaramazlıqlar haqqında ibrətli tənqidi məqalələlər yazıldığına görə hakim dairələrin qəzəbinə səbəb olur və onların İranda yayılmasına süni maneələr yaradılırdı. Lakin xalq içərisində mütərəqqi qəzetlərə rəğbətin çoxalması ilə əlaqədar olaraq həmin mətbu orqanları müxtəlif yollarla ölkəyə gətirilib əldən-ələ keçir, oxunurdu.Söz yox ki, mühacir mətbuat İranda Məşrutə inqilabının baş verməsinə zəmin yaradan əsas amillərindən biri olmuşdu.

Məşrutə dönəmində demokratik ənənələrin formalaşması

O illərdə Təbrizdəki hadisələrin tək seyrçisi deyil, həm də fəal iştirakçısı olan M.Ə.Rəsulzadə «İran məktubları»«nda yazırdı ki,Məşrutə dövrü cənubi azərbay¬canlıların milli-mədəni hərəkatdan milli haqlar uğrunda siyasi mübarizəyə bir keçid mərhələsi olub. O dövrdə İran tarixində ilk dəfə Avropa standartlarına uyğun olan və ölkədə ən çox oxunan və ən nüfuzlu qəzet sa¬yılan «İran-nou»« gündəlik qəze¬ti nəşr olunurdu. Qəzetin redaktoru M.Ə.Rəsulzadə idi. M.Ə.Rəsulzadənin sözləri ilə desək, «İran-noy»« İran Demokratik firqəsinin fikirlərini yayırdı, yaradıcı heyəti də Azəri türklərindən təşkil olunmuşdu.
Bu dövrdə Azərbaycanda 50-yə yaxın qəzet və jurnal çap olunurdu. Tək Təbrizdə deyil,Urmiya,Ərdəbil,Həmədanda və başqa şəhərlərdə «Dəbistan»«, «Əcnümən»«, «Azərbaycan»«, «Naleyi-millət»«, «İstiqlal»«, «Buqələmun»«, «Təbriz»«, «Şəfəq»«kimi bir çox qəzetlər nəşrə başladı. Ölməz M.Ə.Sabirin də şeirlərində böyük önəm verdiyi Məşrutə inqilabı dönəmində mətbuat həqiqətən ictimai-siyasi və ədəbi həyatın güzgüsünə çevrilmişdi. Dövrə xas olan xüsusiyyətlərdən biri də yaranan ədəbiyyatın ayrıca kitab və digər bədii nümunələrdə deyil, məhz mətbuat səhifələrində əks olunması idi. Məsələn, Əşrəfəddin Qəzvini tərəfindən Rəştdə nəşr olunan «Nəsimi-Şimal»« qəzetinin əksər səhifələri şeir nümunələrindən ibarət idi. Yusifxan Etisalınmülkün redaktorluğu ilə çıxan «Bahar»« qəzetində Yusif xanın şeirləri və rus, fransız, ərəb ədəbiyyatından etdiyi tərcümələr əsas yer tuturdu. «Sure-İsrafil»« qəzetində bu mətbu orqanının baş yazısı Əli Əkbər Dehxudanın daimi rubrikası olan «Çərənd pərənd»« də o dövr üçün yeni olan siyasi felyetonun nümunələri yaranırdı.

«Təcəddüd» tək Azərbaycanda deyil,bütün İranda ictimai və ədəbi fikir sahəsində yenilik yaratmışdı...

Birinci Cahan savaşından sonra İranda və Cənubi Azərbaycanda üsyanlar baş vermişdi. Hələ gənc yaşlarında Məşrutə hərəkatında iştirak edən və onun öndərlərindən biri olan Şeyx Məhəmməd Xiyabani sonralar Cənubi Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq demokratik partiya, demokratik rejim yaratmağa nail oldu.1917-1921-ci illər arasında Cənubi Azərbaycanda 20-dən artıq yaxın müxtəlif istiqamətli mətbu orqanları çap olunurdu. Dövrün aparıcı mətbu orqanları ”Təcəddüd” qəzeti və “Azadistan” dərgisi idi. Ş.M.Xiyabani redaktoru olduğu «Təcəddüd»qəzetindəki yazılarında Azərbaycan xalqının hüquqlarını göstərir, onun istiqlaliyyət məsələsinə toxunurdu. Ş.M.Xiyabaninin rəhbərliyi ilə yaranmış Xiyabani hərəkatı və mətbu orqanı «Təcəddüd» qəzeti ictimai fikir sahəsində olduğu kimi, ədəbiyyatda həm forma, həm də məzmununda yenilik yaratmışdır.
Demokratik hərəkatın başçısı Ş.M.Xiyabaninin yaxın köməkçisi və həmkarı olan Tağı Rüfət «Tə-cəddüd» və «Azadistan» jurnalında dərc etdirdiyi şeirləri, eyni zamanda dərin məzmunlu məqalələri ilə milli-azadlıq hərəkatına yaxından kömək göstərir,İranda poeziyanı yeniləşdirmək, həm də onu mətn, forma, üslub və dil cəhətdən yeniləşdirməyə xidmət edirdi.Beləliklə, İranda yeni şeirin təməli «Təcəddüd»« qəzetinin ətrafına toplaşan Tağı Rüfət, Cəfər Xamneyi, Şəms Kəsmai kimi Azərbaycan şairləri tərəfindən qoyulurdu.

«Molla Nəsrəddin» in Təbriz dövrü

Hər iki tayda Azərbaycan xalqının düçar olduğu mənəvi ağrıları əks etdirən «Molla Nəsrəddin»« jurnalı bu xalqın milli birliyinin təşəkkülündə böyük rol oynamışdır.
Bildiyimiz kimi, Təbrizdə «Molla Nəsrəddin»« jurnalının 8 sayı çıxmışdı. 1921-ci ilin fevral ayında nəşrə başlayan jurnalın həmin ayda iki, mart ayında üç, aprel ayında iki, may ayında isə bir sayı işıq üzü görmüşdü.
Təbrizin mütərəqqi və qabaqcıl ziyalıları «Molla Nəsrəddin»« jurnalı redaksiyası ətrafında sıx toplaşmışdılar. Bunlar C.Məmmədquluzadə ilə tez-tez görüşür, ondan məsləhətlər alırdılar. Onlar var qüvvələri ilə jurnalın nəşrinə kömək edirdilər. Əbülfütuh Ələvi, İskəndərxan Qaffari, Mözüc Şəbüstəri, Hacı Əli Şəbüstəri, Möhsün xan Sərtibi, Əsgər Azərvənd və başqaları əldə etdikləri məlumatları, məqalə, felyeton və şeirləri «Molla Nəsrəddin»« redaksiyasına çatdırır, jurnalla xalq arasında sıx əlaqə yaradırdılar.


Bölünmüş xalqın faciəsini və “Ayrılıq,həsrət” mövzusunu ilk dəfə gündəmə gətirən qəzet

1941-ci ildə Sovet ordusu tərkibində Cənubi Azərbaycana gəlmiş yaradıcı ziyalılar «Vətən yolunda»« qəzetini təsis etmişdilər. Qəzetinin ilk sayı 1941-ci ilin oktyabr ayının 11-də çapdan çıxdı. Qəzet Azərbaycan dilində günaşırı çap olunurdu. Qeyd etmək lazımdır ki, «Vətən yolunda»« qəzeti 1920-ci ildə Xiyabani hərəkatı yatırıldıqdan sonra Azərbaycan dilində çıxan ilk qəzet idi. (İki dildə çıxan qəzetlər mövcud olsa da, Azərbaycan dilində materiallara çox az yer ayrılırdı – P.M.). Qəzetin fəaliyyəti dövründə (1941-1946) onun baş redaktorları Mirzə İbrahimov Həsən Şahgəldiyev və Rza Quliyev olmuşlar. «Vətən yolunda»« qəzetində dərc olunan materiallar da ikiyə parçalanmış xalqın mənəviyyatı, mədəniyyəti, tarixi, ədəbiyyat küll halında verilirdi. Qətiyyətlə deyə bilərik ki, 1941-1946-cı illərdə Cənubi Azərbaycanda milli ruhun oyanması, milli özünüdərkin bədii inikası «Vətən yolunda»« qəzeti ilə bağlı olmuşdur.
1905-1911-ci illərdə Məşrutə hərəkatı, 1917-1920-ci illərdə Şeyx Məhəmməd Xiyabani üsyanı zamanı nəşr olunan mətbuat və ədəbiyyatda ədəbi-bədii publisistik ya¬zılar az deyildi. Lakin çap olunan nəzm və nəsr nümunələrində vətənpərvərlik və milli təəssübkeşlik hissləri 40-cı illərdəki kimi qabarıq və güclü deyildi. O illərdə «Vətən yolunda»« qəzetinin səhifələrində ikiyə bölünmüş xalqın faciəsini, dərdini, hiss və duyğularını əks etdirən «parçalanmış vətən həsrəti», « ayrılıq»« mövzusu yaranırdı.

1945-ci ildə Bakıda çıxıb, təbrizlilər nəzərdə tutulan və sovet təbliğatından yan keçə bilən nəfis tərtibatlı dərgi...

O illərdə Bakıda Rəsul Rzanın redaktorluğu ilə əski əlifbada(Güney Azərbaycan üçün nəzərdə tutulmuşdu-P.M.) rəngli illyustrasiyalı ”Azərbaycan” adlı jurnal nəşr olunurdu.Bu jurnalın Sovet hakimiyyətinin bütün mövcud olduğu dövrdə ən maraqlı və milli mənafe baxımından ən əhəmiyyətli nəşr orqanı hesab edən tədqiqatçı alim Cəmil Həsənli yazırdı ki, əvvəla, bu jurnalın hər sayında Güney və Quzey Azərbaycanın ictimai-siyasi, mədəni, ədəbi həyatı, tarixi birlikdə əhatə olunurdu. İkincisi, jurnal Cənubi Azərbaycan üçün buraxıldığından Sovet Azərbaycanında hökm sürən bolşevik ideologiyasının tələblərindən bir qədər yayınır, Azərbaycan xalqının köklü mənafeyi, taleyi və tarixi ilə bağlı əsas məsələlərə toxuna bilirdi. Bütöv Vətən, eyni xalq, vahid millət məramı demək olar ki, «Azərbaycan»«ın hər sayından duyulurdu. Azər¬baycan tarixinin, mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, sənətinin əsrlər boyu vəhdət şəklində inkişaf etməsini əyani şəkildə sübuta yetirirdi
Xatırladaq ki,uzun illər (xüsusilə 1920-ci illərdən sonra) hər iki tayda- sovetlər birliyində bolşevik, İranda şah rejimi tərəfindən «ikiyə bölünmüş Azərbaycan məsələsi»« mövzusu yasaq olunmuşdu. 1941-ci ildən etibarən sonralar hər iki tayda ikiyə bölünmüş xalqın faciəsini: «, ayrılıq, həsrət»« motivlərinin ədəbiyyata gətirilməsinin bünövrəsi ilk dəfə «Vətən yolunda», « qəzetinin və “Azərbaycan” jurnalının səhifəlrində qoyulmuşdur.

Xalqı “xabi-qəflətdən oyadan” qəzet

Azərbaycanda ictimai həyatın demokratikləşməsi burada şəraitin dəyişməsi ilə müşahidə olunurdu. Belə bir şəraitdə yerli vətənpərvər demokratik və milli ziyalıların nümayəndələri «Azərbaycan cəmiyyətin»ndə birləşməyi qərara aldılar.Azərbaycanın demokratik nailiyyətlərinin bərpa olunması, azərbaycan¬lı¬ların milli hüquqlarının təmin edilməsi, dil və mədəniyyətin dirçəlişi məsə¬ləsi Azərbaycan Cəmiyyətinin öndə duran vəzifələrindən idi. Qəzet 1941-ci il noyabrın 1-dən Əli Şəbüstəri və İsmayıl Şəmsinin redaktorluğu ilə nəşr olunmağa başlayıb. «Azərbaycan» cəmiy¬yətinin orqanı olan bu qəzet ilk sayındakı baş məqalədə tutacağı yol və fəaliyyəti haqda yazırdı: «Azərbaycan»ın seçdiyi yol, mövcud vəziyyə¬tinin, əfkari ümuminin, habelə xalqın gündəlik ehtiyaclarının aynasına çevrilərək ictimai şüuru istiqamətləndirmək, onu işıqlandırmaqdır»
Qəzet orqanı olduğu Azərbaycan Demokrat partiyasının məqsəd və məramını sadə Azərbaycan dilində xalqa çatdırırdı.
O illərdə «Vətən yolunda» və «Azərbaycan» qəzetlərində folklorun toplanıb öyrənilməsi, yayılması işi geniş yayılmışdı. Uzun illər ana dilində təhsildən, mətbuatdan, kitab oxumaqdan məhrum olan azərbaycanlılar bəlkə də yalnız folklorun hesabına öz milli varlıqlarını qoruya bilmişdilər.
«Azərbaycan» qəzetində müntəzəm olaraq xalqın tarixi qəhrəmanlıq səhifələrindən, klassik ədəbi nümunələrdən çağdaş şairlərin əsərlərindən parçalar verilirdi. «Qəzet səhifələrində ilk şeirləri görünən Əli Fitrət, Hilal Nasiri, Mir Mehdi Etimad və başqalarının təşəbbüsləri nəticəsində ana dilində yazanların sayı artır, mətbuat aləminə yeni qüvvələr gəlirdi» «Azərbaycan» qəzeti ən yaxşı yazıçı və jurnalistləri öz ətrafında birləşdirə bilmişdi. Bunlardan Firudin İbrahimi, M.Turabi, H.Xoşginabi, İsmayıl Şəms, Q.Qəhrəmanzadə, Abbas Pənahi, Əhməd Musəvi və s. göstərmək olar.. «Azərbaycan» qəzetində ən möhkəm və məzmunlu, dolğun məqalələr Pişəvərinin qələmi ilə yazılmışdır
Milli Demokratik Hökumətin islahatları və o dönəmin mətbu nümunələri
1945-ci ildə Cənubi Azərbaycanda S.C.Pişəvərinin rəhbərliyi ilə Milli Demokratik Hökumət quruldu.Məhz həmin hökumət İranın daxilində Azərbaycanın milli muxtariyyət hüququnu bərpa edərək azərbaycanlıların öz ana dilində danışmaları, yazıb-oxumaları üçün şərait yaratdı. O illərdə ayrı-ayrı ədəbi-mədəni və siyasi cəmiyyətlərin birliklərinin öz mətbu orqanları mövcud idi. Təbrizdə Azərbaycan milli məclisinin orqanı olan «Azad millət», « Azərbaycan həmkarlar ittifaqının «Qələbə», « Azərbaycan Demokrat təşkilatının «Cavanlar», bunlardan başqa «Yeni Şərq», « «Fəryad», «Xavər no», «Təbriz», «Şahin», «Əxtəre-şimal» , «Vətən yolunda», «Azərbaycan ulduzu», «Azərbaycan», «Şəfəq» «Demokrat», «Yumruq», «Ədəbiyyat səhifəsi» , Ərdəbildə «Cövdət» , «Yumruq», Urmiyədə «Qızıl əsgər», Zəncanda «Azər», Miyanada «Vətən» adlı qəzet və jurnallar çap olunurdu.
Azərbaycan yazıçı və şairlər cəmiyyətinin «Günəş», Maarif idarəsinin «Maarif» kimi mətbu orqanları fəaliyyət göstərirdi. Bu nəşriyyatların təsisçi və redaktorları dövrün tanınmış ziyalıları idi. «Qələbə»« qəzetinin redaktoru sonralar hər iki tayda repressiyaya məruz qalmış görkəmli şair Məhəmməd Biriya, «Azərbaycan ulduzu»« qəzetinin redaktoru isə tanınmış ictimai xadim Hilal Nasiri idi.

Sonuncu inqilab da yaralara məlhəm olmadı...

1978-1979-cu illər İran İnqilabından sonra İran dövlət konstitusiyasında öz əksini tapan – ölkədə yaşayan bütün xalqların, eləcə də azərbaycanlıların ana dilində ibtidai təhsil almaq, mətbu orqanları çıxarmaq, kitab nəşr etmək kimi hüquqlara malik olduğunu göstərən maddələr qəbul olundu.
1978-1979-cu illər İran inqilabından sonra Cənubi Azərbaycan ədəbi mühitində xüsusi bir canlanma başlandı.40-dan artıq anadilli mətbuat orqanlarının nəşri Tehranda və Təbrizdə müxtəlif ədəbi birliklərin fəaliyyətə başlaması ədəbi prosesin təşkilatlan¬masına, ədəbi qüvvələrin istiqamətlənməsinə, bədii əsərlərin oxuculara çatdırılmasına ciddi təsir göstərdi. İran İslam Respublikasının 1979-cu ilin dekabrında qəbul edilmiş qanunun 15-ci maddəsində yerli və qövmi dillərin (etnik) kütləvi informasiya vasitələrində, mətbuatda işlənməsinə, məktəbdə isə milli ədəbiyyatın tədrisinə icazə verildi. Əsas qanunun 19-cu maddəsində isə ölkədə müxtəlif millətlərin, xalqların yaşaması dolayısı ilə olsa da etiraf edildi.

«Bu nə türkidir ki, radio-televiziyon danışır, yarsından çoxu farsdır»

Qanunda nəzərdə tutulanlar hamısı dərhal reallaşmasa da, Azərbaycancan dili tədris sahəsinə heç cür yol tapa bilməsə də mədəni həyatda bir sıra nailiyyətlər nəzərə çarpırdı.
İnqilabın qələbəsindən az sonra Xomeyninin Təbriz nümayəndəsi Ayətolla Mişkini özü: «Bu nə türkidir ki, radio-televiziyon danışır, yarsından çoxu farsdır»« deyərək Azər¬baycan dilinin saflaşdırılmasını vacib sayırdı. Azər¬baycan türkcəsi radioda artıq sərbəst işlədilməyə başlayır.Lakin, təəssüf ki, bu günə qədər İranda ana dilində təhsil almaq, qəzet, kitab oxumaq kimi, ən adi insan hüquqları pozulur. 1978-1979-cu illər İran inqilabı Cənubi Azərbaycanda milli mətbuatın dircəlişi üçün zəmin yaratdı. Xüsusən, inqilabın ilk illərində Azərbaycan dilində onlarca jurnal və qəzet nəşrə başladı. Lakin bunların çoxunun ömrü qısa oldu. Sonuncu inqilab da Cənubda yaşayan böyük bir xalqın milli-mənəvi ehti¬yaclarına məlhəm olmadı.
1978-1979-cu illər inqilabı İranda azərbaycandilli mə¬dəniyyətin, mətbuatın, ədəbiyyatın inkişafı üçün nisbi zəmin yaratsa da, 1982-ci ildə nəşr olunan anadilli mətbuat orqan¬larının, «Varlıq» istisna olmaqla hamısı bağlandı.

Milli kültür və dil problemi. Və ya” Haray-haray mən türkəm” hayqırtısı

Hələ XIX əsrin sonlarında Güney Azərbaycanda maarif sahəsində gözəl bir ənənənin əsası qoyulmuşdu. Məktəb və mədrəsələrdə nəşriyyə və mətbu nümunələri çap olunurdu. 1893-cü ildə Təbrizin «Müzəffəriyyə»« mədrəsəsində «Nasiri»« adlı qəzet nəşr olunurdu. Bir çox üstün keyfiyyətləri ilə seçilən bu qəzetin redaktoru «Müzəffəriyyə»« məktəbinin müdiri idi. İranda ilk üsuli-cədid məktəbinin əsasını qoymuş M.H.Rüşdiyyənin ardıcılları yeni məktəblər təsis etdirdilər. Onlar eyni zamanda bu məktəb¬lərdə kitab, qəzet, jurnal nəşri ilə də məşğul idilər. Çox zaman bu işə mədrəsə və məktəblərin öyrənci və tələbələri də həvəslə qoşulurdular. 1907-ci ildə Təbrizdə işıq özü görən «Ümid»« qəzeti Loğmaniyyə mədrəsəsinin tələbələri tərəfindən hazırlanmışdı. Bu ənənə bu gün də davam edir. Güney azərbaycanlılarının təhsil aldıqları elm ocaqlarında qəzet və jurnallar dərc edilir. Bu, təbii ki, daxili ehtiyacdan irəli gəlir. İranın bir çox iri şəhərlərində, əsasən tibb və texniki sahələr üzrə təhsil alan azərbaycanlı tələbələr ana dilində mətbu orqanlarını çıxarmaqla bir növ mənəvi ehtiyaclarını ödəyirlər. Bununla onlar fars dilinin mütləq üstünlüyünü aradan qaldırır, ana dilində yazıb-oxumağın, nəinki mümkün, həmçinin üstün və zəruri olduğunu açıb göstərməyə çalışırlar. Bu mətbu orqanlarında çox zaman milli kimlik və milli mədəniyyətlə bağlı bilgi və örnəklərə geniş yer verilir. Cənub mətbuatı üçün xarakterik xüsusiyyətlərdən biri də odur ki, öz səhifələrində fars dilində məqalə və materiallar dərc etməklə Azərbaycan xalqının milli varlığını, mədəniyyətini, zəngin tarix və ədəbiyyatını həm farsdilli, həm də İranın digər qeyri-azərbaycanlı xalqları arasında təbliğ edirlər.
Bu qəzetlərin tez-tez qapanmasının səbəbləri əvvəl maddi vəsait və maddi texniki imkanların məhdudluğu ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən öz səhifələrində milli-siyasi və milli-ictimai problemlərin kəskin şəkildə qoyulması, siyasi tələblərlə, şüarlarla çıxış etməsi, bir sözlə radikal milli-siyasi məzmun və xarakter kəsb etməsi ilə bağlı olur.
Lakin bu məsələlərdən bir qədər yan keçib bütün problemləri əsasən milli kültürəl formada şərh etməyə çalışan mətbu orqanları özlərini yaşada bilir. Çox hallarda primitiv və kortəbii xarakter daşımalarına, Azərbaycan ədəbi dil üslubuna riayət olunmamasına, fars təhsilinin və təfəkkür tərzinin təsiri altında olub fikirlərin çox halda dolaşıq şəkildə ifadə olunmasına baxmayaraq bu mətbu orqanları mütərəqqi və demokratik əhval-ruhiyyəli olmaları ilə seçilir. Göstərilən nöqsan və qüsurlar isə obyektiv səbəblərlə; Güneydəki azərbaycanlıların İranda öz doğma dilində təhsil almaq, yazıb-oxumaq, ciddi mütaliyə etmək, rəsmi yerlərdə danışmaq və s. imkanlara malik olmaması ilə bağlıdır. Son nəticədə isə iki faktor özünü daim qabarıq göstərir: milli kimlik axtarışı, milli kültür və dil problemi.
Tək Cənubi Azərbaycanda deyil, bütün İran boyu ali təhsil ocaqlarında bu yaxınlaradək tələbələrin köməyi ilə onlarla dərgi və qəzetlər nəşr olunub. Məsələn, «Kimlik»« qəzeti Sənəndəc şəhərinin türkdilli tələbələri tərəfindən, «Çiçək»« dərgisi, Tehranın Tibb Universiteti, «Səs»qəzeti isə Zəncan universiteti tərəfindən hazırlanaraq nəşr edilirdi.
Daşıdıqları adları kimi sabaha, gələcəyə ümid hissləri ilə dolu olan və tələbə gənclərin yeni fikir, arzu, istək, diləklərini öz səhifələrində əks etdirən bu mətbu orqanları bütün İran boyu səpələnmişdi: Tehranda «Çiçək»«, «Dilşad»«, «Ərdəm»«, «İşıq»«, Təbrizdə «Səhər» », «Araz», «Yurd» «, İsfahanda «Məzun» «, «Səhənd» «, «Dan ulduzu», Qəzvində «Araz» « və s. Bundan başqa internet şəbəkəsində belə mətbu nümunələrinin müxtəlif variantları mövcuddur.
Təəssüf ki,son illər İrandan ziyalı siydaşlarımıza qarşı ürəkağrıdan xəbərlər eşidirik.Güney Azərbaycan mediasındada çalışanlar haqsız olaraq təqiblərə və təzyiqlərə məruz qalırlar. Buna vaxt ayırmaq başqa zamana qalsın. Qısaca bunu qeyd etmək olar ki,hazırda Güney Azərbaycan mediası tənəzzül və repressiya dövrünü yaşayır.

Rəhmətlik Cəlal Ali Əhmədin hələ 60 il öncə söylədiyi həqiqət...

Görkəmli İran yazıçısı Cəlal Ali Əhmədin hələ ötən əsrin 50-60-cı illərində söylədiyi bir həqiqətlə razılaşmamaq mümkün deyil. O yazırdı ki, Cənubi Azərbaycanda baş verən bütün böhranlı vəziyyətlər dil məsələsindən doğmuşdur. O qeyd edirdi ki, mədəniyyətin, təhsilin, mətbuatın və kitab nəşrinin hələ yayılmadığı dövrdə İranda dil müxtəlifliyi elə bir problem doğurmurdu. 1920-ci illərin əvvəllərində Tehran hökuməti bütün ölkədə əhalinin birdilli olmasına çalışdı…. Bütün səyini nəinki türk dilini məhdudlaşdırmağa, hətta onu məhv etməyə yönəltdi»« Uzaqgörənliklə söylənilən fikir bu gün də qüvvədədir. Çağdaş dövrdə mərkəzi hökumətlə Cənubi Azərbaycan arasında baş verən bütün ixtilafların kökündə əsasən dil məsələsi durur.
Əsrlər boyu İranın möhkəmlənməsində və tərəqqisində əsas rol oynayan, yeri gələndə canını belə əsirgəməyən azərbay¬can¬ türkləri bu gün də öz hüquqları uğrunda yorulmadan mübarizə aparırlar. Bu müqəddəs işdə çətinliklərlə nəşr edilən hər bir mətbuat nümunəsinin adicə bir sayının da böyük siyasi, mədəni əhəmiyyəti vardır


P.S.Bu yazıda Güney Azərbaycan mətbuatının 200 illik yoluna işıq salmağa çalışdım. Həcmcə cox da böyük olmayan bu yazıda zəngin tarixi irsin ən önəmli məqamlarını göstərməyə çalışdım.Bunu nə qədər bacardım,bunu sizlərin öhdəsinə buraxıram

Yazı "Amerikanın səsi"radiosu üçün hazırlanıb
«Molla Nəsrəddin» jurnalının Azərbaycan mətbuatı tarixində ilk satirik mətbu orqanı olduğu elm aləminə çoxdan bəllidir. İstər-istəməz məntiqi bir sual yaranır? Görəsən «Molla Nəsrəddin»nə qədər ana dilində ona bənzər bir mətbu nümunəsi var idimi? Və «Molla Nəsrəddin»nin yaradıcısı Mirzə Cəlilin o barədə məlumatı olubmu?
Mənbələrdən öyrənmək olur ki, XIX əsrin 90-cı illərində, iki yerə bölünmüş Azərbaycanın o biri hissəsində – Cənubi Azərbaycanda, Təbriz şəhərində 1892-ci ildən başlayaraq «Şəbnamə» adlı kiçik formatlı mətbu nümunələri görünməyə başlayıb. Onun səhifələrində xalqı narahat edən sosial problemlərə toxunulur, mövcud quruluşdakı çatışmazlıqları tənqid edən kəskin yazılar hazırlanırdı.

Gizli üsulla çap olunan «Şəbnamə» adətən geçələr qapı və divarları yapışdırılırdı. Səhər açılanda artıq əhalinin gur olduğu bazar, məktəb və mədrəsələrdə yayılır, əldən-ələ gəzirdi. Geçələr yayılandığı üçün də adı «geçə vərəqləri» mənasını daşıyırdı.
O dövrdə dövlət qəzetlərinin çox zaman maraqsız və cansıxıcı olduğundan çətinliklə satılır, əhalinin müəyyən bir qisminə məcburi əbunə formasında paylanırdı. Belə «darıxdırıcı» ruznamələr (yəni qəzetlər (farsca)– P.M.) xalq arasında ruznamə–zornamə adını qazanmışdı. Belə qəzetlərdən birini vaxtilə M.F.Axundov «İran» qəzetinin münşisinə…» məqaləsində kəskin tənqid etmişdi.
Lakin pulsuz yayılan, icərisi baməzə, duzlu yazılarla və gülməli şəkillərlə bol olan iri vərəqələri sadə xalq böyük həvəslə oxuyurdu. Savadlıların barmaqla sayıldığı o dövrdə bu qəzetə maraq o qədər çox idi ki, bəzən məhəllə-məhəllə gəzib, onu oxutdurmaq üçün yazi-pozunu bilən adam soraqlayırdılar.
Haqqında söhbət açdığımız qəzetin naşiri və redaktoru istedadlı publisist Əliqulu Cəfərov idi. Səməd Sərdar Niyanın yazdığına görə Ə.Səfərov cavan yaşlarında atasının yanında Rusiya və Türkiyədə ticarətxanaların idarəsi ilə məşğul olurdu. Bu ölkələrdə İran hökuməti tərəfindən sürgün edilmiş siyasi mühacirləri və yerli mütərəqqi fikirli ziyalılar ilə sıx təmasda olurdu. Son¬ralar vətənə xidmət etməkdən ötrü ticarəti tərk edib vətənə dönür.
XIX əsrin II yarısında bütün Şərq ölkələrində olduğu kimi İranda, o cümlədən Cənubi Azərbaycanda maarifçilik hərəkatı yayılmağa başlamış, əsrin sonuna yaxın isə geniş vüsət almışdı.
Maarifçilik hərəkatının önündə gedən ziyalılar həmin illərin 80-ci illərindən etibarən ölkəyə fayda gətirmək və xalqa əməli xidmət etmək niyyətilə yeni məktətlər, kitabxanalar açır, elmi-bədii kitabların yazılması, tərcüməsi və çapı ilə məşğul olur, yeni qəzet və jurnallar təsis edirdilər. Dövrün ən qabaqçıl zümrəsini təşkil edən bu ziyalılar çox zaman gizli cəmiyyətlər, siyasi qruplar daxilində birləşərək, mövcud quruluşa qarşı mübarizə aparırdılar.
Belə ziyalılardan biri də Əliqulu xan Səfərov idi. O, ölkəni konstitusiya ilə idarə olunan, hər sahədə inkişaf etmiş, xarici istismarçilardan asılı olma¬yan azad bir dövlət kimi görmək istəyirdi.
Ə.Səfərov qəzeti xalqı oyatmağın ən təsirli vasitələrindən biri hesab edirdi. Əvvəlcə o öz həmfikirləri ilə bərabər gizli bir mərkəz yaradır. «Gizli əncümən» adlanan bu mərkəzdə Əliqulu Səfərovla yanaşı dövrün görkəmli vətənpərvər ziyalıları M.Tərbiyət., S.M.Şəbustəri, H.Ədalət iştirak edirdilər. 1892-ci ildə Ə.Səfərov Təbrizdə qeyril-leqal olaraq «Şəbnamə» adlı, kiçik ölçülü satirik qəzet – vərəqə buraxmağa nail olur. Ə.Kəsrəvinin yazdığına görə Ə.Səfərov «Gizli əncümən»in üzvü olmaqla bərabər Məmmədəli Mirzənin gizli polis rəisi idi. Məmmədəli Mirzəyə gələn raportlar, məktublar Əliqulu xanın əlindən keçirdi. O bu vəzifəsindən istifadə edərək əlbir və həmfikir olduğu yoldaşlarını polisdən qoruyur, həm də ölkədə baş verən cinayətləri, mənfi halları açıb «Şəbnamə»də yayır geniş kütlələri xəbərdar edirdi.
XIX əsrin sonlarında İranda, eləcə də Cənubi Azərbaycanda yerli feodallara, yadelli inhisarçılara, şah rejiminə qarşı narazılıqlar getdikcə əhali arasında kəskin şəkil alırdı. Sonralar tarixdə «Tənbəki üsyanı», «Zeynəb paşa» və s. adı altında ingilislərin tütün inhisarına, yerli feodalların taxıl möhtəkirliyinə qarşı baş verən xalq hərəkatları o dövrün mətbuatında; ölkədən xaricdə nəşr olunan mühacir mətbuatında və ölkədəki gizli nəşriyyələrdə öz əksini tapmışdı.
Ümumiyyətlə, o dövrdə «Şəbnamə» adı altında gizli çap olunan nəşr nümunələrinə çox rast gəlmək olardı. Məşrutə inqilabı ərəfəsində dövrünün gizli halda yayılan qəzet, vərəqə və bəyannamələrə də «Şəbnamə» deyilirdi.
Satirik ruhlu bu kiçik ölçülü qəzet və ya vərəqələrdə dövrün Əliqulu Səfərov, Mirzə Həsən Rüşdeyyə Məhəmmədəli Tərbiyət kimi mütərəqqi ziyalıları İranın real ictimai-siyasi vəziyyətini açıb göstərir, xalqı müstəmləçilərə və istibdada qarşı mübarizəyə səsləyir, ölkədə islahatlar keçirilməsinə, qabaqcıl ideyaların yayılmasına səy göstərdilər.
«Şəbnamə»nin nəşri tarixi ilə bağlı ingilis şərşünası Edvard Braunun 1914-cü ildə Londonda çap etdirdiyi «Müasir İranın ədəbiyyat və mətbuat tarixi kitabında (E.Braun bir müddət İranda yaşamış, elmi tədqiqat işi aparmışdır. O İran ədəbiyyatı, Məşrutə inqilabı tarixi və s. əsərlərin müəllifidir. O Cənubi Azərbaycanın görkəmli ziyalılarından olan M.Tərbiyətlə yaradıcılıq əlaqəsi saxlayırdı. E.Braun İngiltəriyə qayıdarkən onun «İran mətbuat tarixi» adlı əlyazmasının üzərində işləmiş öz əlavələrini və o dövrdə İranın Rəşt şəhərində İngiltərə səfərətxanasının konsulu işləyən Rabinonun da yerli mətbuatla bağlı qeydlərini oraya daxil edərək ayrıca bir əsər kimi çap etdirmişdir. Kitabın əvvəlində əsərin əsl müəllifinin M.Tərbiyət olduğunu da xüsusi vurğulamağı unutmamışdır) «Şəbnamə»nin 1892-ci ildə Təbrizdə meydana gəldiyini, müntəzəm deyil, müvafiq vaxtlarda çap olunduğunu, redaktorunun və oradakı bir çox məqalələrin müəllifinin Əliqulu xan Səfərov olduğunu və çox zaman Ağaqulu imzasından istifadə etdiyini, gizli çap olunub yayılandığını, yeni ideyalarla zəngin, çox düşündürücü və satirik olub səhifələrinin əksəriyyətinin karikaturalarla bəzədildiyini qeyd edir, onu çox yüksək qiymətləndirirdi. Ən başlıcası isə E.Braun nüsxəsi günümüzə qədər gəlib çıxmayan bu qəzetin saylarından birini 1906-cı ildə gördüyünü yazır, oxucuları «Şəbnamə»nin satirik üslubu ilə tanış etmək üçün qəzetdəki yazıları örnək gətirir.
Həmin saydakı məqalələrin birində o dövrdəki çörək qıtlığı ilə bağlı dükan-bazarladakı qarma-qarışıqlıq və zorakılıqdan bəhs olunur: «Dünən xidmətçini səhər qəlyanaltısı üçün bazara çörək almağa yolladım. O səhər erkəndən çıxdı, evə 3 saatdan sonra gəldi. Geri qayıdanda onun paltarı cırıq-cırıq, üzü cızıq-cızıq olub, bədəni bir neçə yerdən yaralanmış, bütün vücudu göm-göy göyərmişdi. O dövrdə tüğyan eləyən aclıq bizə də sirayət etdiyindən onun gətirdiyi çörəyin çox quru və kiçik olmasına baxmayıb biz o loxma çörəyi dərhal parçalayıb bir neçə hissəyə böldük…».
Digər bir yazıda isə küçələrdə xirtdəyəcən çıxan palçıqdan və bu xoşagəlməz vəziyyətin Şah sarayına yaxın olan Baş küçədə də adı hal olduğundan bəhs olunur: «Dəvə karvanı Baş küçəyə çatanda palçıq bataqlığının içində batıb gözdən itdi. Bir az keçdikdən sonra onlar Acı çayın sahilində peyda oldular və yollarına davam etdilər». (Məqaləninin ixtisarla tərcüməsi müəllifə məxsusdur - P.M.)
Qeyd etmək lazımdır ki, E.Braun «Şəbnamə»nin həmin sayindakı yazıların türkcə (azərbaycanca - P.M.) yazıldığını, səhifənin tən yarısının şəkillərlə bəzədildiyini yazır. Lakin qəzetin nəşri tarixinin və məkanını göstərilmədiyini həmçinin redaktor və müəllifləri haqda heç bir məlumat verilmədiyini bildirir.
Əliqulu Səfərovun jurnalistlik fəaliyyəti tək «Şəbnamə» ilə bitmir. «Şəbnamə» primitiv jelatin üsulu ilə hazırlandığından onu texniki çəhətdən böyük tirajla yaymaq mümkün deyildi. Ona görə də o məsləkdaşları da daxil olmaqla litoqrafiya üsulu ilə müasir mətbuat orqanlarına yaxın olan qəzet nəşr etmək fikrinə düşür. Ə. Səfərov 1898-ci ildə demokratik yolu və yeni məzmunu ilə seçilən «Ehtiyac» və «İqbal» qəzetlərini, 1906-cı ildə isə satirik «Azərbaycan» jurnalını nəşr edir. O həmçinin Mirzə Cəlilin «Molla Nəsrəddin» jurnalı ilə əməkdaşlıq edərək jurnalın səhifələrində satirik felyetonlarla çıxış etmişdir.
Öncə qeyd edildiyi kimi Ə.Səfərov bir müddət Rusiya və Qafqazda yaşayıb fəaliyyət göstərmişdir. Qafqazın mütərəqqi ziyalları ilə yaxından əlaqə saxladığı üçün, çox ehtimal ki, onun Cəlil Məmmədquluzadə ilə tanışlığı və dostluğu olmuşdur. «Molla Nəsrəddin» jurnalının ilk nömrələrində çıxış etməsi (Xortdan imzam ilə) bir neçə mənbə tərəfindən təsdiq olunmuşdur. Belə güman etmək olar ki, C.Məmmədquluzadə Ə.Səfərovun özü və onun yaradıcılığı ilə «Molla Nəsrəddin»in nəşrindən öncə tanış imiş.
Fikrimizi əsaslandırmaq üçün yenə də mənbələrə müraciət edirik. Məhəmməd Tağı Sidqinin şəxsi arxivində onun 1903-cü ildə Qurbanəli Şərifzadəyə yazdığı məktubunda az da olsa «Şəbnamə» qəzeti haqda məlumata rast gəlirik. M.T.Sidqi dostu T.Şərifzadəyə qəzet haqqında qısaca məlumat verdikdən sonra ona yüksək dəyər verib yazır ki, başqa dövlətlərin paytaxt – qəzeti məqamında olan «Şəbnamə»nin mənfəəti, istər millət, istər məmləkət, istərsə də dövlət üçün qəzetdən artıqdır».
Cəlil Məmmədquluzadə avtobioqrafiyasında dostu M.Sidqinin Naxçıvanda açdığı yeni məktəb haqda yazırdı ki, «həmin məktəb biz yeniyetmə müəllim və ədiblər üçün bir darülfünun hesab olunur».
Eyni zamanda həm Məmmədtağı Sidqinin oğlu, Məhəmmədəli Sidqi «Tərcümeyi - halım» adlı xatiratında atasının İran, Rusiya və Türkiyədən ona göndərilən qəzetlri alıb oxuduğunu, bu qəzetlərin tək M.T.Sidqin¬in de¬yil, onun həmməsləkləri tərəfindən də gizlində oxunduğunu qeyd edirdi.
Şübhəsiz ki, Məhəmmədtağı Sidqinin Naxçıvanda açdığı məktəbi tək məktəb yox, darülfünun hesab edən və M.T.Sidqinin həmməsləki kimi M.Cəlil, onun oğlu Məmmədəli Sidqinin yuxarıda qeyd etdiyi kimi, İran və başqa ölkələrdən göndərilən qəzetləri oxuyanlar sırasında olmuşdur. Söz yox ki, bu qəzetlərin içində «paytaxt - qəzeti» məqamında dəyərləndirilən «Şəbnamə» də var idi.
Ən nəhayət, mətbuat tariximizin görkəmli araşdırıcılarından olan Əziz Mirəhmədov əsərlərindən birində (Azərbaycan «Molla Nəsrəddin». B. 1980) gələcək «Molla Nəsrəddin» redaktorunun satirik yaradıcılığı ilə XIX əsrin son dövründə Təbrizdə gizli buraxılan satirik «Şəbnamə» arasında müəyyən yaxınlıq olduğunu güman etdiyini yazırdı.
O «Şəbnamə» ilə bərabər İstanbulda Azərbaycanın görkəmli yazıçısı M.Ə.Talıbov tərəfindən nəşr edilən «Şahsevən» qəzetinin də adını çəkirdi. Lakin bu başqa bir mövzu olduğuna görə biz ona toxunmuruq. Ə.Mirəhmədov yanılmırdı. Mətbuat tariximızlə bağlı samballı əsərlərin müəllifi, ən nəhayət M.Cəlil irsinin ardıcıl tədqiqatçısı Ə.Mirəhmədov bu fikrində yanıla bilməzdi.
Bütün yuxarıda yazılanlardan bu qənaətə gəlmək olar ki, «Molla Nəsrəddin» jurnalı çap olunmamışdan hələ 14 il öncə 1892-ci ildə Təbrizdə azərbaycan dilində «Şəbnamə» adlı kiçik formatlı satirik mətbu orqanı nəşr edilmişdir. İrandan Naxçivana Məmmədtağı Sidqiyə göndərilən bir çox qəzetləri, o cümlədən «Şəbnamə»ni onun özü ilə bərabər məktəbdəki məsləkdaşları da gizli oxuyarmış. Heç şübhəsiz ki, onların sırasında Məmmədtağının dostu Cəlil Məmmədquluzadə də var idi. Beləliklə, gələcək «Molla Nəsrəddin» jurnalının redaktoruna «Şəbnamə» bir qaynaq kimi müəyyən təsirini göstərmişdir. Sadə ana dilində yazılan gülməli şəkillərlə bəzədilən, xalq tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanan bu kiçik formatlı məxfi qəzet Mirzə Cəlildə xalqa hər çəhətdən yaxın olan bir jurnal çıxarmaq ideyasını doğurmuş, «Molla Nəsrəddin» kimi möhtəşəm bir satirik mətbu orqanının meydana çıxmasına səbəb olmuşdur.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat

1. Mirəhmədov Əziz. Azərbaycanın Molla Nəsrəddini. Bakı, 1980.
2. Məmmədquluzadə Cəlil. «Xatiratım». Əsərləri, III c., Bakı, 1967.
3. Sidqi Məhəmmədtağı. Məşədi Qurbanəliyə məktub. Az.MEA, Əlyazmalar in-stitutu, f.20, s. v. 24.
4. Sidqi Məhəmmədəli «Tərcümeyi-halım». Az.MEA, Əlyazmalar institutu, f.20, s. v. 4.
5. Ordubadi Məmməd Səid. «Həyatım və mühitim». Bakı, 1966.
6. Browne Edvard The Persian Press and Poetry of Modern Persia. Cambrige, 1914.
7. Kəsrəvi Əhməd. Tarixe məşruteye İran. Tehran, 1333.
8. Sərdarniya Səməd. «Məhaşire Azərbaycani Təbriz».




10 янв. 2012 г.

(Tatyana Çaladzenin” Каrаbахsкiй qenоцid: Оbreçennıй Хоdjаlı”kitabı ilə bağlı düşüncələrim)

Таtyаnа Çаlаdze Lаtviyаnın Riqа şəhərində dоğulub. Riqа Universitetinin filоlоgiyа fакültəsinin jurnаlistiка fакültəsini bitirib. 1991-92-ci illərdə ölкədə hакim pаrtiyа оlаn Lаtviyа Хаlq Cəbhəsinin "Bаltiка zаmаnı" qəzetinin Rusiyа müхbiri оlmuşdur. 1992-ci ildə "Аzаd Аvrоpа" rаdiоsu оnu Lаtviyаnın ən yахşı jurnаlisti elаn etmiş, Аlmаniyаdа peşə təcrübəsi кeçməyə dəvət оlunmuşdur. Аlmаniyаdаn qаyıtdıqdаn sоnrа ölкədə iкi dildə-lаtış və rus dillərində çıхаn "Lаtviyаs lаyкe" qəzetinin bаş redакtоru кimi fəаliyyətə bаşlаyıb.

1992-ci ildən bаşlаyаrаq işlədiyi qəzetin хətti ilə Аzərbаycаnın mühаribə bölgələrinə gedib cаnlı repоrtаjlаr hаzırlаyıb. О illərdə Аzərbаycаndакı infоrmаsiyа blокаdаsını yаrıb, Аzərbаycаn və qаrаbаğ həqiqətlərini mütəmаdi оlаrаq bаltiкyаnı və qоnşu Аvrоpа ölкələrinə yаyаn ilк jurnаlistlərdəndir. Gаrаbаğlа bаğlı əsl gerçəкliyi yаzdığınа görə yаşаdığı ölкəsində erməni lоbbisinin dəfələrlə təqib və təzyiqlərinə məruz qаlıb.
1992-ci ildə аzyаşlı övlаdı ilə Аzərbаycаnа кöçmüş, tаleyini bu ölкə ilə bаğlаmışdır. Lаtviyа və Аvrоpа ölкələrinin mətbuаtındа 100-dən аrtıq publisist yаzılаrı dərc оlunub. 7 кitаb müəllifidir: "Qаrаbаğ mühаribəsi çöhrələrdə" (1992), "Аcımа" ("Sоstrаdаnie") 1995, "Mən mühаribəni öldürəcəyəm" (Я ubю vойnu 2004), "Cəbhə аlbоmu" ("Фrоntоvой аlьbоm") 2004, "Хоcаlı qətliаmı" (Хоdjаlinsкiй qenоцid) 2005, "Milyоn imzа" ("Milliоn pоdpiseй") 2006 və təqdim edəcəyimiz Gаrаbаğ qətliаmı: Məhкum оlunmuş Хоcаlı (Каrаbахsкiй qenоцid: Оbreçennıй Хоdjаlı).Bu tаnınmış lаvtiviyаlı publisist Таtyаnа Çаlаdzenin yeni işıq üzü görmüş кitаblаrındаn biridir. Аdı Аzərbаycаn хəritəsi fоnundа аl qаn rəngində yаzılmış zil qаrа rəngə bоyаnmış bu кitаbın dərd yüкü кimi çəкisi də аğırdır... Iri fоrmаtdа, 850 səhifə.
Кitаbı fərqləndirən cəhətlərdən biri də sənədli оlmаsı, məhz rəsmi sənədlər əsаsındа yаzılıb, şərh оlunmаsıdır. Кitаbın 850 səhifəsinin 650-si sənədlərə аyrılıb.
Тəqdim оlunаn кitаbı ümumiyyətlə qаrаbаğ коnfliкti ilə bаğlı ensiкlоpediyа dа аdlаndırmаq оlаr. Оn fəslə bölünmüş кitаbın hər bir bölümündə elmi, tаriхi mənbələrə, кitаblаrа, çаp оlunmuş qəzet və jurnаl mаteriаllаrınа, rəsmi sənədlərə, fоtоşəкillərə istinаd оlunur.
Кitаbın ilк səhifəsi müəllifin "Хоcаlı... bu qətliаmdır" ön sözü ilə bаşlаyır, sоn cümləni isə belə bitirir:"Хоcаlılılаr indiyə qədər bilmirlər кi, оnlаr кimdirlər qаçqın, yохsа məcburi кöçкün. Оnlаr özlərini sаdəcə оlаrаq, ölümün əlindən qurtulanlardan sаyırlаr..."
Кitаbdа Хоcаlı qətliаmının sаğ qаlmış şаhidlərinin Хоcаlı qurbаnlаrı аdındаn beynəlхаlq təşкilаtlаrа, məhкəmələrə, dünyа dövlətlərinə və хаlqlаrınа mürаciəti verilir.
I fəsildə müəllifin özünün də qeyd etdiyi кimi, 1987-ci ildə Аzərbаycаndа gedən əsl infоrmаsiyа mühаribəsindən və о dövrdən bаşlаyаrаq Аzərbаycаn Respubliкаsının ətrаfındа yаrаnаn infоrmаsiyа blокаdаsındаn söhbət аçılır:"Аzərbаycаn beynəlхаlq infоrmаsiyа şəbəкəsindən qəsdən təcrid оlunmuşdu. Dünyа ictimаiyyəti Ermənistаndакı yаşаyış yerlərindən qоvulmuş Аzərbаycаn qаçqınlаrı və Sumqаyıt hаqdа хəbər tutmаdı. Sumqаyıt hаdisələrindən və 1990-cı ilin qаnlı 20 Yаnvаrındаn təhrif оlunmuş məlumаtlаr yаyıldı. Факtiкi оlаrаq аzərbаycаnlılаrın Хоcаlıdа qаtilаmı və digər zəbt оlunmuş Аzərbаycаn tоrpаqlаrı hаqdа infоrmаsiyа diqqətdən кənаrdа sахlаndı.
SSRİ-nin dаğılmа prоsesi bаşlаyаn аndаn hələ də infоrmаsiyа struкturlаrının qаldığı Sоvet КIV-də prакtiкi оlаrаq Аzərbаycаndакı hаdisələr bаrəsində bir кəlmə deyilmədi, yаzılmаdı, eşidilmədi və hər şey təhrif оlunmuş fоrmаdа təqdim оlundu.
Söz yох кi, bu infоrmаsiyа mühаribəsində SSRİ-də və оnun hüdudlаrındаn qırаqdа Ermənistаn və erməni diаspоru böyüк sıçrаyışlа irəliləyirdi".
Müəllif оnu dа təəssüflə nəzərə çаtdırır кi, pоstsоvet məкаnındа Аzərbаycаnın infоrmаsiyа blокаdаsına sаlınmаsının təşəbbüsкаrı оnun yахın qоnşusu Rusiyа оlmuşdu.
Birinci fəsildə sоvet mətbuаtının geniş işıqlаndırdığı M.Gоrbаçоvun 1987-ci ildə АBŞ -а səfəri hаqdа аyrıcа məlumаt verilir, bunun аdi səfərlərdən оlmаdığı qeyd оlunur. M.Gоrbаçоv Коlifоrniyа ştаtının qubernаtоru C.Döкməcаnlа dа görüşür. Görüş zаmаnı erməni əsilli qubernаtоr Rаisа Gоrbаçоvаyа hədiyyə ilə bərаbər məкtub dа ötürür. Məкtubdа bütün dünyа ermənilərini nаrаhаt edən məsələlər qоyulmuşdu. (bu məsələlərin кöкündə nələrin durduğunu şərh etməyə yəqin ehtiyаc duyulmur--П.M.)
Аdı gedən fəsildə həmçinin о dövrdə G.Stаrаvоytоvа, M.Sахаrоv,Y. Əliхаnyаn (Bоnner) və bu кimi ermənipərəst mövqeli ziyаlılаrın erməni хаlqınа göstərdiyi хidmətlərdən yаzılır:
"1987-ci ildə Voşinqtоndа sоvet səfirliyində Rаisа Mакsimоvnа erməni хаlqındаn sоvet хаlqınа оlаn hədiyyə və bəхşişləri minnətdаrlıq sаçаn təbəssümlə qəbul etdi...
Mоsкvаnın sərəncаmı ilə Аzərbаycаndа bаş verən hаdisələr mərкəzi qəzet səhifələrində, televiyа eкrаnlаrındа yаlnız neqаtiv şəкildə verilirdi, "qаrа" bоyаdа şərh оlunurdu, Ermənistаndа аzərbаycаnlılаrа qаrşı törədilən hаdisələr ümumiyyətlə göstərilmirdi: milli məsələləri gərginləndirməməк", "ermənilərlə münаsibəti кəsкinləşdirməməк" хаtirinə yаn кeçilirdi. Аzərbаycаn rəhbərləri Bаğırоv və Вəzirоv müti sədаqətliliк göstərir, "аli pаrtiyа lüzumu" аnlаyışlаrı аltındа gizlənirdilər.
"Ermənilər аntitürк, аntiаzərbаycаn каmpаniyаsınа çохdаn bаşlаyıb hаzırlаnmışdılаr. 100 ildən аrtıqdır кi, оnlаr аzərbаycаnlılаrı fiziкi və mənəvi repressiyаyа məruz qоyub, ölümlə hədələmiş, qətlə yetirmiş, qədim yurd yerlərindən sıхışdırmışlаr".
Yeri gəlmişкən, Таtyаnа хаnım bu fəsildə qоndаrmа erməni sоyqırımı, ermənilərin qədim yаşаyış məsкənləri, ermənilərin milli mənsubiyyəti, məsələləri ilə bаğlı sаnbаllı mənbələrə söyкənməкlə ətrаflı fiкir bildirir.
Müəllif qоndаrmа "erməni sоyqırımı" nın yаrаnmа tаriхini nəzərdən кeçirir. Т.Çаlаdze erməni müəlliflərinin 1915 -ci ildə Тürкiyədə erməni хаlqının "qəlbsаrsıdıcı iztirаb və qətllərini" qələmə аlаn müəllifləri ifşа edir.
Belə кi, bu müəlliflər bir-birindən sitаt gətirir, eyni bir hаdisəni təкrаr-- təкrаr təsvir edirlər.Bu zаmаn оnlаr ustаlıqlа müхtəlif vаriаsiyа və interpretаsiyаlаrdаn istifаdə edirlər (fərq yаlnız sоnuncu priyоmlаrdа оlur).
Bəhs оlunаn məsələ ilə bаğlı müəllif оrtаyа bir məntiqi fiкir аtır. Hiyə "erməni sоyqırımı" məhz 1915 -ci ildə, Тürкiyə Rusiyа ilə mühаribə аpаrdığı illərdə bаş verdi. (Ахı, ermənilər Тürкiyədə uzun illərdən bəri yаşаyırdılаr). Suаlın оbyeкtiv cаvаbını müəllif frаnsız Жоrj de Mоlevill, ingilis Stenfоrd C.Шоu кimi tаriхçilərin mənbələrinə əsаslаnmаqlа tаpır. Т.Çаlаdze о illərdə bаş verən hаdisələrə tохunаrаq Rusiyаnın Тürкiyədəкi gizli mаnevrləri nəticəsində ermənilər аrаsındа dərhаl iğtişаşın yаrаdılmаsını və getdiкcə ətrаf кəndlərə də yаyılmаsının, sоnrаlаr ermənilərin Dаğlıq Gаrаbаğdакı əməlləri ilə eyniyyət təşкil etdiyini bildirir.
Хаnım Çаlаdze ingilis tаriхçisi Stenfоrd C.Шоunun кitаbındаn misаl gətirib yаzır кi, əкsəriyyəti erməni кönüllülərindən ibаrət оlаn Rusiyа оrdusu 14 mаydа Ваn gölü ərаzisinə çаtаrаq bir gün ərzində yerli müsəlmаnlаrа qаrşı hücumа кeçib кütləvi sоyqırımı törətdilər.
Ruslаrın кöməyi ilə Erməni dövləti qurdulаr. Iyul аyının sоnlаrındа оsmаnlı (dövlət) hissələri rus оrdusunu sıхışdırdılаr. Geri çəкilən ruslаrı minlərlə erməni müşаyiət edirdi: оnlаr törətdiкləri əməllərdən хоflаnırdılаr. 1918 -ci ilin 13 nоyаbrındа I Dünyа sаvаşı bitən zаmаn Ingiltərə Mudrоs sülh müqаviləsinə əsаsən Тürкiyənin pаytахtındа bаş verən hаdisələri nəzаrət аltınа götürdü; erməni məsələsində müqəssir bilinən 100 -dən аrtıq şəхs Britаniyаnın hərbi Dəniz qüvvələrinə təhvil verilib dərhаl Mаltа аdаsınа sürgün edildi.
Üç ildən sоnrа Britаniyа prокurоrluğu ermənilərin məhv edilməsi qəsdi ilə bаğlı heç bir fакtın аşкаr edilmədiyini elаn etdi.
Mаltаyа sürgün оlunmuş məhкumlаr аzаdlığа burахılmış, 1921 -ci ildə Тürкiyə höкumətinə təhvil verildilər.
Beləliкlə, 6 ildən sоnrа bаş verən hаdisələrdən dünyаnın iкi hüquqi sistemi, ən аzı iкi güclü ölкəsi prоsesin dаvаm etməsi üçün lаzım оlаn sənədləri tоplаyа bilmədi. hаlbuкi təqsirləndirilənlər оnlаrın əlində idi, hаdisələrin şаhidləri isə hələ sаğ idi.
Belə düşünməк оlаr кi, illər кeçdiкdən, cаnlı şаhidlər qоcаlıb həyаtlаrını dəyişib аrаdаn götürüldüкdən sоnrа ermənilər "1915 -ci il sоyqırımı"nı mакsimаl şişirdib, dünyа miqyаsındа öz istədiкlərinə uyğun fоrmаdа istifаdə etdilər. Çünкi gerçəк fакtlаr yох idi, bu yаlаnı təкzib edən cаnlı şаhidlər isə fакtiкi оlаrаq аrtıq həyаtdа deyildilər.
Bах belə, sахtа erməni təbliğаtı кeçmiş və dünənкi fаciələrin əsl müqəssirlərini diqqətdən кənаrdа sахlаyıb, оnu özlərinə sərf edən vаriаsiyаlаrdа yаydılаr..."
Кitаbdа hələ 1965 -ci ildə Irəvаnın Тeаtr meydаnındа 300.000 erməninin və Ermənistаn КPMК -nın rəhbər işçilərinin də iştirак etdiyi "Gаrаbаğ, Nахçıvаn" deyə bаğırаrаq кeçirdiкləri аntiаzərbаycаn mitinqindən və оrаdаcа "Ermənistаnın birləşdirilməsi коmitəsi"nin yаrаdıldığındаn, Кreml rəhbərliyinin bu акsiyаyа prinsipiаl cаvаb verilmədiyindən, "коmitəyə" qаrşı heç bir ölçü götürülmədiyindən, коmitəçilərin erməni əhаlisi коnкret оlаrаq DGMВ-də "bаşı bəlаlı" erməni хаlqının məqsəd və vəzifələri bаrədə geniş təbliğаt аpаrmаsındаn və getdiкcə sələflərinin çохаlmаsındаn söhbət аçılır.
Zоrri Bаlаyаnın 1984-cü ildə çаpdаn çıхmış "Оcаq" аdlı кitаbı geniş yаyılаn zаmаn mərкəzdə, eləcə də Аzərbаycаndа ermənilərin bu кitаbdакı ifrаt millətçi ideyа və fiкirlərini ifşа etməк cəhdlərinin qаrşısı аlınırdı. Redакsiyа qоvluqlаrındа qаlаn yüzlərlə yаzılаr üzə çıхаrılmır, eləcə аrхivlərə təhvil verilirdi. Həticədə cəzаsız qаlmış кitаb müəllifi milli ədаvət tохumu səpməyə, аzərbаycаnlılаrа qаrşı nifrət аşılаmаğа, tаriхi fакtlаrı fаlsifiкаsiyа etməyə dаvаm edirdi.
Sоvet və dünyа mətbuаtı səhifələrinə erməni tаriхçi, jurnаlist yаzıçılаrının təhrif оlunmuş sахtа şərh, fiкir və uydurmаlаrlа bоl оlаn prоvакаsiyа səpкili çıхışlаrı tez yоl tаpdı.
Тəbliğаtın çeşidli vаsitələrindən məhаrətlə istifаdə edən ermənilər Dаğlıq Gаrаbаğ ətrаfındа mif yаrаdаrаq özlərini "əzаbкeş хаlq" кimi təqdim edib dünyа miqyаsındа ictimаi rəyi özlərinə lаzım оlаn şəкildə fоrmаlаşdırmаğа nаil оlmuşlаr.
Кeçmiş SSRİ-nin infоrmаsiyа məкаnındа Dаğlıq Gаrаbаğ hаqqındа А.Gribоyedоv, N. N.Шаvrоv, V. V.Veliçко кimi rus аlim və tədqiqаtçılаrının yаzdıqlаrı fакtlаrа isə təəssüf кi, çох nаdir hаllаrdа rаst gəlməк оlаrdı.
1987-ci ildə Mоsкvаdа ilк bахışdа аdi görünən bir hаdisə bаş verir, bir şəхs təqаüdə çıхır, həmin şəхs çəкişmələr və şəхsən Gоrbаçоvun təqibləri nəticəsində SSRİ Hаzirlər Шurаsı sədrinin birinci müаvini vəzifəsini tərк etməyə məcbur оlаn SSRİ КP MК üzvü Heydər Əliyev idi.
Heydər Əliyev pоstdа оlаn zаmаn ermənilər аçıq şəкildə əllərinə silаh аlıb qаn töкə bilmədilər.
1987-ci ilin окtyаbrındа Irəvаndа кeçən mitinqdə ermənilər Heydər Əliyevin təqаüdə çıхmаsını bаyrаm edəcəк və оrаdаcа mitinq iştirакçılаrı DGMВ-nin Аzərbаycаn tərкibindən çıхıb Ermənistаnа birləşməsini аçıq şəкildə bəyаn edəcəкdilər.
Elə о аndаn əsrlərlə indiкi Ermənistаndа və Dаğlıq Gаrаbаğdа yаşаyаn аzərbаycаnlılаr Аzərbаycаn tоrpаğı və оnun хаlqı erməni prоvакаsiyаsınа, ədаlətsizliyə, əzаblаrа və qаnlı fаciəyə məruz qаldılаr... Хоcаlını, çох dа böyüк оlmаyаn ,аdı Аzərbаycаndаn sаvаyı digər yerlərdə bəlli оlmаyаn bu кiçiк Аzərbаycаn şəhərini edаmа məhкum оlunmuş Хоcаlını, аcı аqibət gözləyirdi..."
Sumqаyıt və Хоcаlı. bir-birindən кilоmetrlərlə аyrılıqdа yerləşən, о qədər də bənzəməyən, lакin drаmаtiк cəhətdən bаğlı оlаn iкi Аzərbаycаn şəhəri.
Erməni sepаrаtçılаrı Хоcаlı şəhərini dinc sакinlərinə qаrşı törətdiкləri müdhiş cinаyətlərinə cüzi də оlsа hаqq qаzаndırmаq üçün оnu "Sumqаyıt nаminə böyüк qisаs кimi şərh edirlər".
Hə üçün silаhsız, кöməкsiz Хоcаlı sакinlərinə vахtındа кöməк gəlmədi, bütün bunlаr кimin günаhı ucbаtındаn оldu. Kitаbdа bu suаl tez-tez təкrаrlаnır. Müəllif özünün qeyd etdiyi кimi indiyədəк оnа, eləcə də cəmiyyətə əzаb verən- bu şərаit necə yetişdi və кəsкinləşdi, ХХ əsrin ən qаnlı fаciələrindən biri niyə bаş verdi кimi suаllаrа кitаbdа cаvаb verməyə çаlışıb.
Кitаbdа dərc оlunаn sənədlər əsаsındа geniş və müdhiş bir mənzərə аçılır.
"25 fevrаl, 1992-ci il həmişəliк Аzərbаycаn tаriхinə əbədi fаciəvi gün кimi dахil оlub. Ümidvаrаm кi, bizi hələ Хоcаlının dinc sакinlərinin qətliаmı ilə əlаqədаr yeni beynəlхаlq istintаq və məhкəmə prоsesləri gözləyir, çünкi qətliаm cinаyətinin müddəti, tаriхi оlmur. Pоlitоlоq və tаriхçilər hələ bu drаmаtiк zаmаnın, аyrı-аyrı mərhələlərini, аnlаrını аçаcаqlаr. Tаriх hаdisələrin аrdıcıllığını, erməni terrоrizminin bütün gizli prujinlərinin hərəкətini müəyyən edəcəк, bütün gizli оlаnlаr gerçəк оlаcаq və hər кəs törətdiкlərinə görə cаvаb verəcəк. Erməni terrоristlərinin düşünülmüş və şüurlu şəкildə törətdiкləri cinаyətlər erməni milləti üçün əbədi qаrа ləкə оlаcаq. Bu dа mümкündür кi, səmimi etirаf və mütəəssifliк erməni хаlqınа fаydа gətirəcəк. Hitlerdən sоnrа Аlmаniyа yenidən dircəlmədimi?Заmаn göstərər. Sаğlıq оlsun!"
Тəqdim оlunаn кitаb bütövlüкdə Gаrаbаğ prоbleminə həsr оlunаn zəngin bir əsər оlduğu üçün оnun аyrı-аyrı bölmələrində qоyulаn məsələ öz əкsini tаpır. Кitаbın II fəsli əsаsən Sumqаyıt hаdisələrinə, III fəsli isə qаnlı 20 Yаnvаrа həsr оlunub.
Qeyd оlunduğu кimi кitаbdа sənədlər çохluq təşкil edir. Bu sənədlərin müəyyən qismi əvvələr "məхfidir" qrifi ilə möhürlənirdi. Bu isə bir çох gizli mətləblərin аçılmаsındа аçаr rоlu оynаyır. Bəzi sənədlərdə оrfоqrаfiq səhflər vаr. Müəllifin də bidirldiyi кimi sənədlər əslində оlduğu кimi necə vаrsа sахlаnmış, düzəliş və retuş оlunmаmışdır.
Bəlкə də bu кitаbın qiyməti də burаdа hər şey bütün bаş verənlər оlduğu кimi düzəlişsiz, gerçəкdə оlduğu кimi sənədlər əsаsındа təqdim оlunmаsındаdır.
Кitаbdа dərc оlunаn sənədlərin tоplаnmаsınа Т.Çаlаdze 2002-ci ildən bаşlаyıb. Öz təşəbbüsü ilə аzyаşlı övlаdını yаnınа аlıb bir müddət qаçqın və кöçкünlərin məsкunlаşdığı düşərgələrdə qаlıb. Bərdə, Gоrаnbоy, Hаftаlаndа hər bir qаçqın аiləsi ilə görüşüb оnlаrı bir şаhid кimi dindirib, qəzаvü-qədərlərini dinləyib dərdlərinə şəriк
оlub. Аilə оlub кi, 11 nəfər üzvü оlub. Dindiriləndə аilədən 2 nəfər qаlıb. Yerdə qаlаn 9 nəfərin bаşınа nələr gəlməyib. 9 nəfər о müdhiş hаdisələr zаmаnı həlак оlub. Аrаlаrındа gülləyə tuş gələni, yоldа şахtаdаn dоnаnı da olub, zəif аhılı,köməksiz кörpəsi də, dərdə dözə bilməyəni də.
Bunlаrın hаmısını qeydə аlıb, кimliкlərini təsdiq edib, qeydiyyаtа аlıb.
Таtyаnа Çаlаdzenin fiкrinə görə Хоcаlı bütün Gаrаbаğ münаqişəsini özündə dаşıyır. Dinc sакinləri öz evində, öz tоrpаğındа оndаn ötrü öldürdülər кi, оnlаr аzərbаycаnlıdırlаr. Bütün münаqişənin də əsаsı budur.
Хоcаlı siyаsi mаrаqlаrın qurbаnı оldu söyləyən Т. Çаlаdze кitаbdа bu məsələni ətrаflı şərh edir, хаlqın fаciəsinə bаis оlаn günаhкаrlаrın аdını çəкir. bunlаr M. Gоrbаçоv, А.Mütəllibоv, Sаrкisyаn, Кöçəryаn, Т. Stаrоvоytоvа, Guкаsyаn, З. Bаlаyаn, M.Sахаrоv,Y. Əliхаnyаn (Bоnner)dır. Əli yüzlərlə insаnın günаhsız qаnınа bulаşmış bu şəхsləri кitаbdа mühакimə edib yаzır кi, mən hакim deyiləm məhкəmə qurmаq fiкrim də yохdur (bunun üçün müvаfiq instаnsiyаlаr vаr) mən оnlаrı кitаbımdа mənəvi mühакiməyə cəlb edib məhкəmə qurmuşаm.
P.S. Таtyаnа Çаlаdzeni 10 ildən аrtıqdır кi, tаnıyırаm sıx dоstluq münаsibətlərimiz vаr. Mən оnu tаnıyаndаn о həmişə bu fiкirdə оlub кi, ermənilər törətdiкləri əməllərin cəzаsını çəкməlidirlər. Vахt gələcəк оnlаr tаriхi "Hünberq məhкəməsi"ndə оlduğu кimi məhкum оlunаcаqlаr. О, bu işə bаşlаyаndа çохlаrı inаnmırdı. Ötən il tərtib оlunmuş 1.500 sənəd hərbi işlər üzrə Аvrоpа Məhкəməsinə təqdim оlunub.
Т. Çаlаdze deyir кi, BMТ-nin hərbi işlər üzrə məhкəməsinin öz fərqli prоsedurlаrı vаr. Müəyyən məsələlərdə Аzərbаycаn dövləti bu məhкəmə ilə əməкdаşlıq edə bilir. Аrtıq Хоcаlı üzrə sənədlərə кvоtа veriblər. Аmmа yenə də çох işləməк lаzımdır. bu iş dövlət səviyyəsində qurulmаlıdır. bunun üçün həm də vахt və vəsаit lаzımdır. hesаb edirəm кi, erməniləri törədiкlərinə görə beynəlхаlq hərbi tibunаlа verməyə nаil оlаcаğıq. Bu gün uzаqdа deyil!

Pərvаnə MƏMMƏDLI



3 янв. 2012 г.

XIX əsrin əvvəllərində Rusiya ilə İran arasındakı savaş nəti-cəsində Azərbaycan iki yerə parcalanmış, Azərbaycanın Quzeyi və Güneyi o zamandan bir-birindən fərqli inkişaf xəttinə malik ol¬muş¬dur. İki əsrə yaxın vahid bir xalqın mənəvi ünsiyyətinə qo-yulan qadağalar, şovinist çar və şahlıq rejimləri qədim və zəngin ədə¬biyyata və tarixə malik bir xalqın mənəviyyatına ağır zərbə olsa da, onun öz varlığını yaşatmaq, gələcək nəsillərə ötürmək iradə¬sini, millilik qürurunu sındıra bilməmişdir. Bu baxımdan o illıərdə yaranmış ədəbiyyat, mətbuat xalqa əvəzsiz xidmət göstərmişdir.

Oxuculara təqdim olunan bu kitabda XIX əsrin birinci yarı-sın¬dan müasir dövrümüzədək İranda və ondan qıraqda yaşayan azərbay¬canlı ziyalıların ədəbi-ictimai fəaliyyətindən, onların nəşr etdikləri çeşidli mətbu orqanlarından geniş bəhs olunur.
Kitab Güney Azərbaycanda mətbuat tarixi haqqında sistemli məlumat yaratmaq məqsədi ilə yazılmışdır. O bu sahədə ilk təşəb-büsdür,
Kitab jurnalistika, filologiya, tarix və şərqşünaslıq fakültə¬lə¬rin¬də təhsil alan tələbələr, eləcə də geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Mammedli Pervana Hadji gizi


THE HISTORY OF THE PRESS
OF SOUTHERN AZERBAIJAN

Summary

As the result of the war between Russia and Iran Azerbaijan was divided into two parts-Northern and Southern Azerbaijan in 1828. Northern Azerbaijan was belonged to Russia and Southern Azerbaijan was belonged to Iran and since then the lines of their develoments differentiated from each-other.
Though the prohibitions by the ruling regimes for the spiritual existence of the single people struck a hard blow morality of people having ancient and rich literature and history nearly two centuries they couldn’t nonplus the will of keeping alive his existence and passing it coming generations and national dignity.
From this point of view the literature and press created in those years did people unexampled service.
This book deals with the literary-social activities of the Azerbaijanian intellectuals living in Iran and their various published works from the first half of the XIX century to modern period.
The book was written for the purpose of creating systematic knowledge about the history of the press in Southern Azerbaijan. It is first initiative in this field and intended for great readers.


The mail of the author: mamedli_ph@ yahoo.com


Мамедли Парвана Гаджи кызы


ИСТОРИЯ ПЕЧАТИ
ЮЖНОГО АЗЕРБАЙДЖАНА

Резюме

В результате войны между Россией и Ираном, в 1828 г. Азербайджан был разделён на Южную и Северную часть. Северная часть Азербайджана была включена в состав России, а Южная в состав Ирана. Таким образом с этого времени все сферы духовной и материальной жизни стали развиваться в двух направлениях.
Запреты на духовное общение двух частей единого на-рода в течение двух веков были тяжелым ударом по нра-вам народа, имеющего богатую историю и литературу. Однако и это положение не смогло сломить национальную гордость, ослабить желание сохранить свое существование и передать национальные ценности будущим поколениям.
Созданная в это время литература и периодика сыграли незаменимую роль в жизни народа.
В представленной книге рассматривается литератур-но-общественная деятельность представителей азербай-джанской интеллигенции живущих в Иране с I половины XIX века по настоящее время и всесторонне анализирует-ся их труды, опубликованные в тех или иных печатных изданиях.
Данная книга написана с целью создания системного представления об истории печати в Южном Азербай-джане.
Книга предназначена для широкой публики и является первой инициативой в этой области.

Электронная почта автора: mamedli_ ph@ yahoo.com
МЦНДЯРИЪАТ

ЭИРИШ 3

Ы БЮЛЦМ. Ъянуби Азярбайcанда мятбуатын
мей¬да¬на эялмяси вя онун тяшяккцлц 6

ЫЫ БЮЛЦМ. Мяшрутя ингилабы илляриндя демократик
янянялярин формалашмасы (1905-1911) 33
«Янъцмян» гязети 44
«Азярбайъан» дярэиси 47
«Сури Исрафил» гязети 57
«Щяшяратул¬-¬ярз», «Налейи-миллят»,«Истиглал», гязетляри 59

ЫЫЫ БЮЛЦМ. Мятбуат милли азадлыг щярякаты
дюврцндя (1917-1920) 63
Шейх Мящяммяд Хийабанинин пуб¬лисис¬¬тик фяалиййяти 65
«Тяъяддцд» гязети 68
Таьы Рцфятин йарадыъылыьы 71
«Молла Нясряддин»ин Тябриз дюврц 78

ЫВ БЮЛЦМ. Милли азадлыг щярякатынын йцксялиши
илля¬риндя мятбуат (1940-1944) 83
«Вятян йолунда» гязети 85

В БЮЛЦМ. Мятбуат Милли Щюкумятин щаки¬миййяти
илляриндя (1945-1946) 92
«Азярбайъан» гязети 98
С.Ъ.Пишявяринин публисистик фяалиййяти 102

ВЫ БЮЛЦМ. 1978-1979-cу илляр Иран ингилабы
вя мят¬буат¬¬да нисби дирчялиш 108
Щусейн Дцзэцнцн публисистик фяа¬лиййяти 120

ВЫЫ БЮЛЦМ. «Варлыг» дярэисинин няшри тарихи 126
Доктор Ъавад Щейятинин публисистик фяалиййяти 132

ВЫЫЫ БЮЛЦМ. Чаьдаш дюврдя Ъянуби Азярбайъан
мятбуаты 140
Мцщаъир мятбуаты 148

ИСТИФАДЯ ОЛУНМУШ ЯДЯБИЙЙАТ 160

ФОТОЛАР, СЯНЯДЛЯР 165

GİRİŞ

Tarixin amansız hökmü ilə iki yerə parçalanmış Azərbaycanın Quzeyində və Güneyində ictimai-siyasi və ədəbi-mədəni həyat öz məzmun tutumu, inkişaf səciyyəsi baxımından fərqli istiqamətdə olmuşdur. İki əsrə yaxın bir zaman hüdudlarında vahid bir xalqın mənəvi ünsiyyətinə qoyulan qadağalar, şovinist çar və şahlıq rejimləri qədim və zəngin ədəbiyyata və tarixə malik bir xalqın mənəviyyatına ağır zərbə olsa da, onun öz varlığını yaşatmaq, gələcək nəsillərə ötürmək iradəsini, millilik qürurunu sındıra bilməmişdir. Azərbaycanın hər iki tayında «Araz» mövzusunda böyük bir ədəbiyyat yaranmışdır. Azacıq siyasi imkan çərçivəsində güneyli-quzeyli ziyalıların məktub¬laşması, onların mətbuat vasitəsi ilə yayılması hər iki tayda yaşayan azərbaycanlıların Vətənin birliyi, bütövlüyü inamını gücləndirmiş, xüsusən Azərbaycan ədəbi dilinin güneydə inkişafına belə ünsiyyətin böyük təsiri olmuşdur.
XIX əsrin ikinci yarısında Quzeydə və Güneydə ilk mətbu orqanların meydana çıxması inzibati cəhətdən ayrı düşmüş bir xalqın ədəbi-ictimai baxımdan zəifləmiş ünsiyyətinin inkişafına təkan verdi.
Güney Azərbaycanın mətbuat tarixi ilə milli azadlıq hərəkatı paralel olmuşdur. Hər inqilabdan sonra mədəni həyatda da irəliləyiş olmuş, lakin hakim dövlət siyasəti milli tərəqqinin qarşısına Çin səddi çəkmişdir.
1906-1911-ci illər Məşrutə inqilabı, 1920-ci il Xiyabani hərəkatı, 1945-ci il 21 Azər hərəkatı, nəhayət 1978/79-cu illər İran inqilabı təkcə XX əsrdə Güney Azərbaycan türk¬lərinin aparıcı qüvvə kimi iştirak etdiyi əsas ağırlıq mərkəzini təşkil etdiyi, böyük itkilər verdiyi inqilabi hərəkatlardır.
Hər iki tayda Azərbaycan xalqının düçar olduğu mənəvi ağrıları əks etdirən «Molla Nəsrəddin» jurnalı bu xalqın milli birliyinin təşəkkülündə böyük rol oynamışdır.
«Molla Nəsrəddin» jurnalı 1906-cı ildə capdan cıxan say-la¬rından birində yazırdi ki, vaxtı ilə çar hökuməti Qafqaz Azərbaycanının başına gətirən baqqal oyununu, indi də İran mutləqiyyəti Cənubi Azərbaycanın başına gətirməkdədir. İran-dakı panfarsist quvvələr Cənubi Azərbaycan xalqını milli zülm altında saxlamaqda, onların ana dilini boğmaqdadırlar; ana di-lində mətbuat və ədəbiyyat nəşri qadağan edilmişdir. «Tehran hökuməti İran Azərbaycanında türklük söhbətlərini o dərə¬cədə qadağan tutub ki, bu sətirləri cızmaqaralayanın gözü¬nün qabağında Təbriz şəhərində həftənin bu baş – o baş kitab ma-ğazalarında saxta axtarışlar meydana gəlirdi ki, məbadə-məbadə orada bir türk kitabı tapıla». («Molla Nəsrəddin» № 5,1906)
Jurnal uzaqgörənlikllə elə bir gündən xəbər verirdi ki, o gün İran azərbaycanlıları milli zülmə, son qoyacaq, «tac və tax¬tı cumhuriyyət üsul-idarəsinə göndərəcək və deyəcəklər: bizə özgə dili lazım deyil, bizim öz ana dilimiz var, yəni bizim azər-baycan-türk dilimiz var…» («Molla Nəsrəddin» № 19, 1925)
«Molla Nəsrəddin» jurnalının 1925-ci ildə Cənubi Azərbaycanın xoş gələcəyi ilə bağlı söylədiyi cümhuriyyət fikri nəhayət, 1945-ci ildə həyata keçdi. Həmin il Cənubi Azərbaycanda S.C.Pişəvərinin rəhbərliyi ilə Milli Demokratik Hökumət quruldu. Muxtariyyət əldə etmiş Azərbaycanda bir çox sahələrdə, eləcə də təhsil, çap işi sahəsində islahatlar keçriildi. Azərbaycan dili rəsmi dil elan olundu. Ana dilində məktəblər açıldı, jurnal, kitab nəşr olundu, radio verilişləri yayımlandı… Lakin, təəssüf ki, bu cəmi bir il çəkdi.
1978-1979-cu illər İran İnqilabından sonra, bu məsələ yenə də gündəmə gəldi. İran dövlət konstitusiyasında öz əksini tapan – ölkədə yaşayan bütün xalqların, eləcə də azərbaycanlıların ana dilində ibtidai təhsil almaq, mətbu orqanları çıxarmaq, kitab nəşr etmək kimi hüquqlara malik olduğunu göstərən maddələr qəbul olundu. Lakin, təəssüf ki, bu günə qədər İranda ana dilində təhsil almaq, qəzet, kitab oxumaq kimi, ən adi insan hüquqları pozulur. 1978-1979-cu illər İran inqilabı Cənubi Azərbaycanda milli mətbuatın dircəlişi üçün zəmin yaratdı. Xüsusən, inqilabın ilk illərində Azərbaycan dilində onlarca jurnal və qəzet nəşrə başladı. Lakin bunların çoxunun ömrü qısa oldu. Sonuncu inqilab da Cənubda yaşayan böyük bir xalqın milli-mənəvi ehti¬yaclarına məlhəm olmadı.
1978-1979-cu illər inqilabı İranda azərbaycandilli mə-dəniyyətin, mətbuatın, ədəbiyyatın inkişafı üçün nisbi zəmin yaratsa da, 1982-ci ildə nəşr olunan anadilli mətbuat orqan-larının, «Varlıq» istisna olmaqla hamısı bağlandı. 20 illik bir za-man ərzində İranda Azərbaycan dilinin, ədəbiyyatının yaşadılması, «Varlıq» dərgisinin adı ilə ayrılmaz surətdə bağlı olmuşdur.
Vaxtilə «Molla Nəsrəddin» jurnalının da qeyd etdiyi kimi əsrlər boyu İranın möhkəmlənməsində və tərəqqisində əsas rol oynayan, yeri gələndə canını belə əsirgəməyən azərbay¬can¬lılar bu gün də öz hüquqları uğrunda yorulmadan mübarizə aparırlar. Bu müqəddəs işdə çətinliklərlə nəşr edilən hər bir mətbuat nümunəsinin adicə bir sayının da böyük siyasi, mədəni əhəmiyyəti vardır. Oxuculara təqdim olunan bu kitab Güney Azərbaycanında mətbuat tarixi haqqında sistemli məlumat yaratmaq məqsədi ilə yazılmışdır.

I BÖLÜM

CƏNUBİ AZƏRBAYCANDA MƏTBUATIN
MEYDANA GƏLMƏSİ VƏ ONUN TƏŞƏKKÜLÜ

Dövrün ictimai, siyasi, iqtisadi mənzərəsi. Cənubi Azə¬r¬bay¬canın İranın tərkibində qalması. Cənubi Azər-baycan hakimi Abbas Mirzə Qacarın apardıqı mütərəqqi islahatlar. Onun təşəbbüsü ilə ölkəyə çap avadanlığının gətirilməsi. Təbrizdə mətbəənin və çap sənətinin əsasının qoyulması (1825). Cənubi Azərbaycanda ziyalı nəslinin meydana gə¬lməsi, Abbas Mirzənin başladığı islahatların sonrakı da¬vam¬çıları.
İranda ilk rəsmi mətbu orqanı olan “Ruznameye-Vaqieye-İttifaqiyə” (1851)nın meydana gəlməsi. Qəzetin redaktorlarından biri olan xoylu Mirzə Təzkirəci İranda ilk publisist və nəşriyyatçı kimi.
Təbrizdə “Əxbare dər səltəneye Azərbaycan” qəze-tinin (1858) nəşri və Cənubi Azərbaycanda rəsmi dövrü mət¬¬buatın əsasının qoyulması. Gizli və qeyri-leqal mət¬buatın qarşı¬sını almaq məqsədi ilə ölkədə özəl qəzetlərin nəşrinə icazə verilməsi, xüsusi mətbəə və təhsil ocaqla¬rında qəzetlərin çap olunması.
XIX əsrin 80-cı illərindən çap işinin keyfiyyət dəyi-şik¬likləri. Özəl mətbu orqanları. “Təbriz” (1879/80), “Mə¬dəniyyət” (1884) qəzetləri.
Cənubi Azərbaycanda mühacirət mətbuatının mey¬dana gəlməsi və onu yaradan səbəblər. Mühacirət mətbu¬atının ya¬ran¬masının ölkədəki idarə-üsulu ilə bağlılıqının izahı. “Əxtər” qəzetinin (1875) İstanbul şəhərində fəa¬liy¬yətə başlaması. Qəzetin İranda mövcud quruluşu tək tənqidlə kifayətlənməyib, bu quruluşda nə kimi dəyi¬şiklik aparmaq fikrini irəli sürən mətbu orqanı olması. «Əxtər»də dərc olunan yazıların siyasi əhəmiyyəti. İstan¬bulda nəşr olunan ilk satirik mətbu orqanı «Şahsevən» (1888) qəzetinin nəşri tarixi. Misirin Qahirə şəhərində çap olunan «Hikmət» və «Kamal» qəzetləri
1799-cu ildən Azərbaycanı idarə edən Fətəli şah Qa¬carın oğlu vəliəhd Abbas Mirzə özünü istedadlı sər¬kərdə, elmə, sənətə yüksək qiymət verən şəxsiyyət kimi tanıda bilmişdi. Abbas Mirzə bilirdi ki, ölkəsinin geri qalmasının səbəb¬lə¬rindən biri hərbi məğlubiyyətlər üzündəndirsə, digər səbəbi iqtisadi və mədəni geriliklə bağlıdır. O dövrdə fransalı şərqşünas, yazıçı, Bonopart Na¬poleonun mütərci¬mi Jan Gevr İranda olarkən Təbrizdə şahzadə Abbas Mirzə ilə də görüşür.* Vəliəhdin görüş zamanı ona verdiyi ilk suallardan biri Avropanın in¬kişaf və tərəqqiyə necə nail olması ilə bağlı olur [26, 160].
Abbas Mirzə verdiyi suala özünün gəlmiş olduğu nəti¬cəyə uyğun cavab alır; hər kəs öz millətinin tərəq-qisini istə¬sə bunu elmi bilikləri ölkəyə tətbiq etmək yolu ilə tapa bilər.
Abbas Mirzə Avropaya yaxınlaşmaq üçün ölkədə bir çox sahələrdə islahatlar keçirməyə başladı. İran-Rus müha¬ribələrində İran ordusunun müasir texnikadan geriliyi üzə çıxmışdı. Abbas Mirzə qonşu Türkiyədə aparılan islahatlardan təsirlənərək Azərbaycanda bir nizamlı ordu yaratmağa səy göstərdi. Yeni ordu hərəkət edən top və yeni silahlarla təhciz edilmiş, hərbi elmə və təlimə yiyələnmək üçün Avropadan zabitlər dəvət edilmişdi. Təbrizdə silah və top istehsalı zavodu qurulmuş, hərbi və texniki kitabları çevirmək üçün tərcümə idarəsi təşkil edilmişdi. Uğurla nəticələnən bu islahatlar tək Cənubi Azər¬bay¬canda deyil, bütün İranda kitab çapı və litoqrafiyanın tətbiqi, tərcümə işi Avropaya tələbələrin göndərilməsi (Bu hal Şərqdə ilk təşəbbüs idi –P.M.) və Təbrizdə ilk nizamlı hərbi alayların yaranması ilə tarixə daxil oldu. O dövrdən etibarən Təbriz İranın mədəni və iqtisadi mərkəzinə çevrildi. Təbrizdə bir çox ölkələrin kon¬sulluğu açıldı.
Abbas Mirzənin təşəbbüsü ilə 1809-cu ildən etibarən, Avropada təhsil almaq və orada elm və texnikanın yenilik¬lərinə yiyələnmək və yeni yaradılan qurumların kadr baxımından təminatı üçün tələbələr göndərildi. 1815-ci ildə onların sayı 7-yə çatmışdı. Avro¬padan mü¬təxəssis kimi geri qayıdan bu gənclər, sonralar İran və Cənubi Azər¬baycanda elm, maarif və mətbuatın inki¬şafında xidmət göstərib, ilk mətbəələrin, kitab çapı, qə¬zet nəşri, dünyəvi məktəblərin və s. əsasını qoydular [8].
1812-ci ildə Abbas Mirzənin göstərişi ilə Təbrizə ilk çap maşınları gətirildi.
Moskva və Peterburqda çap işinə yiyələnən Mirzə Cəfər və Mirzə Əsədulla Təbrizə geri dönərkən çap maşı¬nının avadanlıqlarını da özləri ilə gətirərək, Abbas Mir¬zənin Avropadan gətirdiyi çap dəzgahlarında işə baş¬ladılar.
1825-ci ildən etibərən Təbrizdə mətbəələr işə düşdü.
İngilis şərqşünası E.Braun yazırdı ki, Təbriz İranda çap maşınının işə salındığı ilk şəhər olduğundan, sonralar bütün ölkədə qurulan mətbəələr basmaxana, oranın işçiləri isə basmaçı adlanırdı [60]. Basma – türk mənşəli söz olub, çap mənasında işlədilir. Basmaxana – çapxana, basmaçı isə orada çalışan işçi – çapçı mə-nasındadır. Bütün bunlar mətbəənin və çap sənətinin əsasını Azərbaycanda qoyulduğundan xəbər verirdi.
1825-ci ildə Təbrizdə «Basmaxane-dər-əl-səltəne» adlı mətbəədə Müqəddəs Quran litoqrafiya üsulu ilə çap olundu. Kitab məşhur xəttat Mirzə Hüseynin işlədi¬yi nüsxə əsa¬sında basılmışdı. İlk nəşr olunmuş kitablar sırasına «Fə¬təli şahın hakimiyyəti illərinin tarixi», Əbdülrəzzaq Dünbülinin Qacarlara həsr etdiyi kitab, həmçinin hüquq, hərb sənəti və təbabətlə bağlı digər kitablar daxil idi. Artıq 1820-30-cu illərdə tək Təbriz deyil, Urmiyyə, Ərdəbil, Qəzvin, Xoy şəhərlərində bir neçə mətbəə mövcud idi. O dövr¬də bütün İranda çap işi Azərbaycan mətbəələrində yerinə yetirilirdi.
Tehranda ilk mətbəələrdən birini Xoylu Mirzə Cabbar Təz¬kirəçi açmışdı. Dövrünün savadlı ziyalısı kimi tanınan bu şəxs bir neçə xarici dil bilirdi. Mirzə Cabbar xarici ölkələrdə diplomat kimi çalışmış, İranda ilk rəsmi mətbu or¬qan olan «Ruznameye-vaqaiye-ittifa-qiyə»nin redaktoru olmuşdur. Rəsmi nəşrlər üçün Avropa qəzetlərindən tərəqqi ilə bağlı yazıları tərcümə edib. «Bütün İranda ilk publi¬sist və nəşriyyatçılardan olmuş¬du» [8].
Abbas Mirzənin İranda apardığı islahatları, sonra¬lar Əbülqasım Qayım-Məqam və Tağı xan Fərəhani davam etdirirlər.
Mirzə Tağı Təbrizdə hərbi-siyasi fəaliyyəti illərində (1829-1848) dəqiq elmlərə aid tərcümə və nəşrə təşəbbüs göstərmişdir. Mirzə Tağı baş nazir olduğu illərdə (o artıq Əmir Kəbir ləğəbi daşıyırdı - P.M.) yeni elmlərə aid müx¬təlif kitabların çap olunub, yayılmasına böyük rəğbət göstər¬miş, bir çox kitablar onun fərmanı ilə yazılıb çap edilmişdi [57, 45].
Bu kitabların içərisində vaxtilə vəliəhd Abbas Mirzənin sərəncamı ilə tərcümə edilib və 1846-1847-ci illərdə çap olunmuş «Böyük Pyotrun tarixi» (1846), «XII Karl» (1847), «Böyük İskəndər» kitabları kimi tarixi kitablar, Sədinin «Gülüstan»ı, Firdovsinin «Şah-na¬mə»si, Xosrov Nasirinin «Divan»ı kimi Şərq poeziyası nümunələri var idi. Dahi Azərbaycan şairi M.Fü¬zulinin «Divan»ı ilk dəfə 1850-ci ildə Təbrizdə nəşr olunur. Bundan başqa 1852-ci ildə XIX əsr Azərbaycan şairi Nəbatinin, 1855-ci ildə XVI əsrin məşhur din xadimi Ə.F.Ərdəbilinin yazdığı «Əqideyi-İslam» adlı dini-tarixi əsərinin çap olunması ilə Azərbaycan dilində nəşr olunan kitabların əsası qoyulur.
Artıq XIX əsrin II yarısında Azərbaycanda çoxlu çap¬xanalar mövcud olmasına baxmayaraq, onlar Avropa ölkələrindəki mətbəələrdən texniki baxımdan çox geri qalırdı. Əl əməyi ilə işləyən litoqrafiya çapxanalarının çoxunun avadanlığı köhnəlmişdi. Çap dəzgahlarında çap olunan məhsulun tirajı yüksək olanda (adətən tiraj 500-600-dən çox olmurdu) onun keyfiyyəti çox pis olurdu, mətn çətin oxunurdu.
1871-ci ildə Nəsrəddin şahın göstərişi ilə İranda çap və tərcümə işlərini mərkəzləşdirən «Mətbuat və tərcümə evi» yaradılır. Oraya onun təşəbbüskarı Məhəmməd¬həsən xan rəhbərlik etməyə başlayır. Artıq 70-ci illərin sonu 80-ci illərin əvvəllərində, İranda və Azərbaycanda kitab çapının yeni mərhələsi başlanır. Nəşriyyat işində, istər kitabların, istərsə də mətbuat nümunələrinin, həm texniki cəhətdən, həm də məzmun baxımından key¬fiyyəti dəyişib, müasir döv¬rün tələblərinə uyğunlaşırdı.
Bu dönüşü doğuran amillər, yaranmaqda olan burjuaziya ziyalılarının maarifçi fəaliyyətlərinin qüvvət¬lən¬məsi, habelə Qərblə, ilk növbədə Rusiya ilə mədəni əlaqələrin genişlənməsi idi.
Sovet dövrünün tədqiqatçıları Qacarlar barəsində yazdıqları əsərlərdə bu sülaləyə məxsus hökmdarların İranı viran qoymuş bir müstəbid, Azərbaycanı da zorla ələ keçirmiş bir işğalçı kimi təqdim edirdilər. «Qacarın Azərbaycanı işğal edən bir şəxs kimi qələmə verilməsi, habelə parçalanaraq daxili feodal müharibələri mən-gənəsində boğulan bir məmləkətdə, Azərbaycan Səfəvi dövlətini, yenidən dirçəldib onun tarixi sərhədləri daxilində inkişafına nail olmaq istəyən bir azərbaycanlı sərkərdəsinə işğalçı damğası vurmaq ən azı ədalətsizlik idi» [30, 415].
Maraqlıdır ki, müasir tədqiqatçılar Qacarları İran dövlətçiliyinin, dirçəldilməsi və inkişaf etdirilməsində oynadığı tarixi rol mövqeyindən yanaşıb, araşdırırlar.
XIX əsrin 80-ci illərində İranda kitab nəşrinin yeni mərhələsi başlandı. Ölkədə ziyalıların maarifçi fəaliyyətləri və Avropa ilə əlaqələrin qurulması nəticəsi¬ndə bir çox sahələrə mütəxəssis kadrlar hazırlamaq üçün elmi biliklər tədris edən kitabların tərcüməsinə və nəşrinə böyük ehtiyac vardı. O dövrdə tərcümə və nəşriyyat naziri Məhəmmədhəsən xan Etimadülsəltənənin bu sahədə böyük xidmətləri olmuşdur.
Müqəddəm Məhəmmədhəsən xan Etimadülsəltənə dövrünün mütərəqqi şəxsiyyətlərindən idi. İctimai xa¬dim adını qazanmış Məhəmmədhəsən xan tarixçi-alim idi. Qacarların rəsmi tarixçisi olmuş, sonralar mətbuat və çap işləri naziri təyin olunmuşdu. O, İranda və Cənubi Azərbaycanda maarifin, o cümlədən elmin, kitab çapı və qəzet nəşrinin inkişafında əvəzsiz xid¬mətlər göstərmişdir. Layiqli qiymətini almamış, xalqı tərəfindən az tanınmış istedadlı, cəfakeş ziyalı Məhəmmədhəsən xan haqqında daha ətraflı məlumat vermək yəqin ki, yerinə düşərdi.
Məhəmmədhəsən xan Cənubi Azərbaycanın qədim və sənət ocaq¬ların¬dan olan Marağa şəhərində əsl-nəca-bətli ziyalı ailəsində doğul¬muşdu. Gənc yaşlarında or-duda xid¬mət etmiş, sonra sarayda diplomat kimi çalışmışdı.
Məhəmmədhəsən xan Müqəddəm Tehran darül¬fü-nunun ilk məzunların¬dan olmuş, istedadlı tələbə kimi ən yüksək ödülə layiq görülmüşdü. 1863-67-ci illərdə Fransada təhsilini davam etdirməklə yanaşı, İran səfirliyində attaşe kimi çalışmışdır. Məhəmmədhəsən xan bir çox Şərq və Avropa dillərini yaxşı bildiyi üçün uzun illər Nəsrəddin şah Qacarın (1831-1896) şəxsi mütər¬cimi, tərcümə və nəşriyyat naziri olmuşdur. Məhəmmədhəsən xan əvvəl «Sani-əd-daulə» (Dövlət sənətkarı), sonralar «Etimad-ül-səltənə» (Sultanın etimadı) ləqəblərini daşıyır.
1871-ci ildə Nəsrəddin şah Qacarın göstərişi ilə İranda çap və tərcümə işlərini mərkəzləşdirən (Darültəba və Darültərcümə) – Mətbuat və Tərcümə evi¬nin əsası qoyulur və bu elmi müəssisəyə Məhəmmədhəsən xan rəhbərlik etməyə başlayır. Onun başçılığı ilə çalışan bütöv bir işçi heyəti elmi nəşriyyat işləri ilə məşğul olur, dövlət qəzetlərini, rəsmi sənəd və fərmanları çap edirdi. «Darültərcümədə Avropa dillərindən hərbi və diplomatik işə aid kitablar, coğrafiya, kimya, fizika, tarixə dair dərsliklər tərcümə olunurdu. İranda Avropa mədəniy¬yətinin yayılmasında bu idarənin rolu çox böyük idi» [25].
Məhəmmədhəsən xan Qacarların tarixinə, ictimai elmlərə, həmçinin İranın, eləcə də Azərbaycanın tarixi və coğrafiyasına aid 30-dan artıq kitabın müəllifidir. Avropa ədəbiyyatından etdiyi tərcümə kitablarının sayı 10-u keçir.
Məhəmmədhəsən xan 10-a yaxın qəzetin çap olunmasında iştirak edir, bir çoxunun redaktoru olur. Onlar aşağıdakılardır:*
1. «Ruznameye milli».
2. «Ruznameye dövləti».
3. «Ruznameye elmi».
4. «İran».
5. «Mərrix».
6. «Miratüs səfər».
7. «Ruznameye orduye humayun».
8. «Ettila».
9. «Şərəf».
Bu mətbu orqanlarının bir neçəsindən bəhs etmək yerinə düşər.
«Ruznameye milli» («Millət qəzeti») ilk nömrələrindən biri böyük mütəfəkkir M.F.Axundovun ürək yanğısı ilə «xalqa və millətə heç bir faydası olmayan qəzet adlandırdığı «Millət qəzeti» [16], sonralar Məhəmmədhəsən xanın publisistik fəaliyyəti nəticəsində o dövr üçün xarakterik darıxdırıcı, quru materiallar çap edən orqandan, özünə çoxlu oxucu toplayan bir qəzetə çevrilir.
Artıq bu qəzetdə rəsmi saray xəbərləri ilə yanaşı elmi və ədəbi xarakterli yazılar görünməyə başlayır. «Ruznameyi-milləti» 1866-67-ci (1283 h.q.) ildən çap olunmağa başlamışdır. Məhəmmədhəsən xan 1871-ci ildən etibarən bu qəzetə nəzarət edir. Bu orqanın cəmi 33 sayı çıxmışdır. Qəzetdə vaxtaşırı Məhəmmədhəsən xanın klassik fransız ədəbiyyatından etdiyi tərcümələr verilirdi.
«Ruznameye elmi» («Elm qəzeti») 1876-cı (1293 h.q.) ildən etibarən çap olunur. Redaktoru Məhəmməd-həsən xan idi. Həftədə 3 dəfə nəşr olunurdu.
1863-70-ci illərdə Elm naziri Əliqulu Mirzə Qacarın rəhbərliyi ilə çıxan İranda ilk elmi orqan olan Ruznameye-elmiyyə-dövləte-aliyyə-İran qəzetinin bir növ davamı idi. Qəzetin 64 sayı işıq üzü görmüşdür.
Qəzetdə məhkəmə işləri, dövlətin tərəqqisi ölkənin təhlükəsizliyini təmin etməyi genişləndirmək və s. ilə bağlı ya¬zılar da olurdu. Bu səbəbdən də bu qəzet daha çox İran liberallarının və nəşr olunan başqa qəzetlərin tənqidinə məruz qalırdı. İlk dövrlərdə bu qəzetin müasir elmlərdən bəhs edən şöbəsi də vardı. Səhifənin aşağı hissəsində Məhəmmədhəsən xanın qələm tərcüməsində «Kapitan Hatterin macəraları» adlı bir rubrikası da vardı. Hər iki qəzetdə məhkəmə xəbərləri, rütbə və vəzifələrə təyin olunma və çıxarılma, şah fərmanları, ov səfərləri, dini məsələlər və s. və başqa dövlət funksiyalarını əks etdirirdi.
«Ruznameye dövləti». («Dövlət qəzeti») 1868-ci (1285 h.q.) ildən nəşr olunan bu qəzetdə yerli, xarici informasiyaya və məhkəmə ilə bağlı xəbərlərə geniş yer ayrılırdı. Əldə olan 622-ci sayının 1-ci səhifəsində bir çox rəsmi qəzetlərdə olduğu kimi «Şir və günəş» təsviri vardır.
Məhəmmədhəsən xan fitnə-fəsadlara baxmayaraq, mü¬hüm məsələlərə düzgün mövqeyini saxlamış, siyasi mübarizədə iştirak etmişdir. avropalılar Məhəmməd xanı o qədər də sevmirdilər. Çünki, o, bacardıqca onların əlində oyuncaq olmamışdı və Qərbin Şərq ölkələrinə aid tədqiqatları ilə o qədər razılaşmamışdı [25, 16]. Xarici inhisarın ölkədə fəaliyyətinə etiraz ifadə edən Nəsrəddin şaha yazdığı məktublarından birində çar Rusiyası və İngiltərə kimi imperialist dövlətlərin İran haqqında planlarını açmağa çalışırdı.
İranda ilk rəsmi qəzet Mirzə Tağı xanın təşəbüsü və Nəs¬rəddin şahın «İran xalqının mədəniyyətinin inkişafı, daxili və xarici xəbərlərdən məlumatlan-dırılmasına» göstərdiyi sayğı sayəsində 1851-ci ildə işıq üzü gör¬müşdür. Cənubi Azərbaycanda teleqrafın təsis olunması da həmin ilə təsadüf edir. Dövlət siyasətini təbliğ edən bu qəzet «Ruznameyi-Vaqeyi-İttifaqiyyə» adlanırdı və oradakı siyasi məqalələri Mirzə Tağı Əmir Kəbir hazırlayırdı. Qəzetin redaktoru isə Xoylu Mirzə Cabbar Təzkirəçi idi.
İranda ilk qəzetlər Mətbuat Nazirliyinin nəzdində olan xüsusi nəşriyyat idarəsi tərəfindən hazırlanıb, məqalə və məlumatlar əsasında tərtib olunurdu. Bu qəzetlərdə yenilik və həyati həqiqətlər az əks olunduğundan, oxucuları da cəlb edə bilmirdi. İranın tanınmış mətbuat tədqiqatçısı M.Bərzini yazırdı: «Əhali çox nadir hallarda qəzet alıb oxuyurdu. Ona görə də dövlət onları rəsmi orqanlara göndərib, dövlət qulluqçularına zorla abunə etdirirdi. Elə bu səbəbdən o zaman qəzetləri zornamə (fars dilindəki «qəzet-ruznamə» sözünə qarşılıq olaraq-P.M.) adlandırırdılar».

* * *

1858-ci ildə Təbrizdə «Azərbaycan» adlı ilk rəsmi qəzet nəşr olundu. Bununla, Cənubi Azərbaycanda döv¬rü mətbuatın əsası qoyuldu. «Əxbari-darülsəltəneyi-Azər¬bay¬can» və başqa adlar altında çıxan bu qəzetin səhifələrində, o dövrün rəsmi qəzetlərinə xas olan saray xəbərləri, şahın və vəliəhdin səyahət və səfəri ilə bağlı məlumatlar, ölkə daxili və xaricində baş verən hadisələrin qısa xülasəsi verilirdi. Təbii ki, bu qəzet də digərləri ki¬mi texniki tərtib və məzmun baxımından çox zəif olur, özünə oxucu toplaya bilmirdi.
Nəşr olunan qəzetlərdə ölkədəki sosial-siyasi məsələlərə toxunmaq qadağan edilmişdi. Hətta xarici mətbuatı tərcümə zamanı, belə mövzulara toxunmaq olmazdı. Bəzən də tərcüməçiləri sözü dəyişdirməyə vadar edirdilər. İranda qanun haqda fikir yalnız XIX əsrin sonunda yaranmağa başlayır. Tanınmış İran tədqiqatçısı Ə.Kəsrəvi yazırdı ki, bu tarixə qədər iranlılar arasında belə bir fikrin olması haqda heç bir məlumat və xəbər yox idi. Tanınmış alim «Zəkaülmülkü məcbur etmişdilər ki, öz tərcümələ¬rində, artıq qanun adını çəkməsin. O da qanun əvəzinə qayda kəlməsi işlətməyə məcbur olurdu. Məsələn, yazırdı; filan adam Londonda qayda üzrə üç il həbsə məhkum olunmuşdur» [19].
İnformasiyanın əksər hissəsi o vaxtlar Röyter agentliyi¬n¬in Avropada hazırlanan, Şərq ölkələrindəki qəzetlər üçün nəzərdə tutulan «İctimai yeniliklər»dən əxz olunurdu.
Rəsmi xarici teleqraf xəbərləri, Avropa ölkələrinin elmi nailiyyətləri, xarici ölkələrin mədəniyyət və tarixi ilə bağlı məsələlər ixtiyarsız olaraq, oxucuların maarifləndirilməsinə xidmət edirdi.
Cənubi Azərbaycanda yeni maarifin rüşeymi 1869-cu ildə Təbrizdə «Mədrəsəye-Nasiri» məktəbinin açılma¬sı ilə qoyulmuşdu.
Dövlət tərəfindən Təbrizdə təsis edilən ilkin məktəb isə 1877-ci ildə açılan «Təbriz» mədrəsəsi idi. Tədqiqatçılar bu tədris ocağını Tehran darülfünunu ilə müqayisə edərək, ona tən olduğunu yazırlar. Bu mədrəsənin açılması Cənubi Azərbaycanda dünyəvi təhsilin inkişafında atılmış ilk addım idi. «Təbriz» mədrəsəsi 1893-cü ildən «Müzəffəriyyə» adlandırılır. Cənubi Azərbaycan maarifinin tanınmış araşdırçısı Hüseyn Ümid yazır ki, Azərbaycanda yeni maarifin ilk bünövrəsi, həmin məktəbin əsası üzərində qurulmuş və bu təhsil müəssisəsi bir çox alimlər yetişdirib cəmiyyətə vermişdi.
1893-cü ildə «Müzəffəriyyə» mədrəsəsində «Nasiri» adlı qəzet çap olundu. Bir çox üstün keyfiyyətləri ilə seçilən bu qəzetin redaktoru, «Müzəffəriyyə» məktəbi¬¬¬nin müdiri idi. Bununla, Cənubi Azərbaycanda yeni bir ənənənin tədris müəssisəsində – məktəb və mədrəsələrdə qəzet, jurnal çapının əsası qoyuldu. Mədrəsə və məktəblər yetişdirdikləri gəncləri dərs vəsaiti ilə təmin etmək məqsədi ilə çap maşınlarına və avadanlıqlarına malik idilər.
XIX əsrin ortalarında Cənubi Azərbaycanda həm dövlət mətbəələri, həm də xüsusi çapxanalar az deyildi. Ölkədə nəşriyyat işlərinə rəsmi nəzarət edən bir orqan – senzura olmasa da bu müəssisələr hakimiyyət orqanlarının və ruhanilərin ciddi nəzarəti altında idi.
Məktəb (ibtidai ruhani məktəbi) və mədrəsələrin (ali ruhani məktəbi) açılması savab iş sayılırdı. Müsəlman məscidlərinə vəsiyyət edilib bağışlanmış mülklər və torpaq¬ların (vəqflərin) gəliri məktəb binalarının, mü¬dər¬rislərin, şagirdlərin saxlanmasına sərf edilirdi. Faktiki olaraq gəlirin mühüm hissəsini ruhanilər özləri mənimsəyirdi. Hökumətin onlara nəzarət edilməsinə izin verimirdi. Mədrəsinin bütün işlərinə ruhanilər nəzarət edirdi.
Vəqf torpaqları hesabına feodallara çevrilmiş ruhani təbəqəsi böyük maddi imkana malik olub, güclü nüfuz sahibinə çevrilmişdilər. Ruhanilər yeri gələndə dövlətin işinə də müdaxilə edə bilirdi.
Çox düşündürücü faktdır ki, o dövrdə müsəlmanlar heç bir tərəddüd göstərmədən avropalılardan atəş silahı borc alırdılar. Lakin kafirlərin digər ixtirasını, yəni çapı qəbul etmək üçün nüfuzlu fəqihlərin icazəsi lazım gəlirdi. Çap olunmuş kitablardan istifadə etmək, dinlə yaxın olan mədrəsə həyatında tam çevriliş əmələ gətirirdi». Bu isə ruhaniləri razı sala bilməzdi.
Cənubi Azərbaycanda bütün İranda olduğu kimi XIX əsrin 70 illərindək sxolastik xarakter daşıyan təhsil sistemi mövcud olmuşdur. Tədrisin əsasını ilahiyyat təşkil edirdi. Bununla yanaşı öyrəncilər ədəbiyyat, tarix, coğrafiya, riyaziyyatla da tanış olmalı idilər [14].
İranda olmuş fransalı Jarden o dövrdə bu ölkədə gördüyü məktəbi belə təsvir edirdi: «Hər bir şəhər və məhəllədə bir neçə məktəb vardır. Məktəbdə şagird uca səslə öz dərsini oxuyur. Bütün uşaqlar bir yerdə dərs oxumağa başladıqları üçün qəribə səs-küy qalxır. Biri uca səslə əlifba oxuyur, o biri höccələyir, bir başqası fars dilində olan kitabı, digəri ərəb dilində kitabı oxuyur.
Bu səslər o qədər bir-birinə qarışır ki, şagirdlər öz səs¬lərini çətinliklə eşidə bilirlər».
Azərbaycanın böyük mütəfəkkiri M.F.Axundov İra¬nın geriliyinin köklərini dünyəvi təhsilin olmamasında görürdü. Axundovun davamçısı Zeynalabdin Marağayi də İranın geridə qalmasının səbəblərini təhsilin yoxluğunda görür və höküməti bu problemə heç bir diqqət yetirmədiyinə görə təqsirləndirirdi.
Onun «İbrahim bəyin səyahətnaməsi» əsərinin qəhrə¬manı müəllifin maarif haqqındakı fikrini belə ifadə edir: «Hər şeydən çox məktəb lazımdır, elm lazımdır. Xalq elm və sənətlə tanış olmayınca və onları dərk etməyincə, bizim vəziyyətimiz düzəlməyəcək» [33,s.213]. Z.Marağayi İran məktəblərində tədris metodi¬kasını tənqid edərək, uşaqların təhsilinin Hafizin sözlərini əzbərləməklə başlamasını məqsədəuyğun saymırdı.
Cənubi Azərbaycanın, eləcə də İranın maarifçilik tari¬xində Mirzə Həsən Rüşdiyyə, Cabbar Baxçaban (Əsgərzadə), Hacı Məhəmməd Naxçıvaninin böyük xidmətləri olmuşdur. M.H.Rüşdiyyə İranda ilk üsuli-cədid məktəbinin, C.Baxçaban ilk uşaq bağçasının, lal-karlar üçün xüsusi məktəbin yaradıcısı sayılırlar.
1888-ci ildə Mirzə Həsən Rüşdiyyə tərəfindən Təbriz şəhərində ilk üsuli-cədid məktəbinin əsası qoyulur. Bu məktəb İran maarifi tarixində ilk yeni üsullu məktəb idi. Bu təhsil ocağı müasir məktəb atributlarını xatırladan yazı lövhəsi, parta və başqa ləvazimatlarla təchiz olunmuşdu. Ən əsası isə orada əlifbanı yeni metodla – tez və asan öyrənməyə imkan verən sovti üsulla (səsləndirmə – P.M.) təd¬ris edirdilər. «İran maarifinin atası» sayılan M.H.Rüş¬diyyənin öz xalqı qarşısında ən böyük xidmətlərindən biri də müasir bilikləri və ana dilini təbliğ edən bir çox dərsliklər – «Ana dili», «Vətən dili» dərsliklərini yaratması idi. M.H.Rüşdiyyə mütərəqqi və bacarıqlı ziyalıları öz ətrafında birləşdirməyə nail olmuşdu.
«Təbriz» dövlət mədrəsəsi dövlət tərəfindən təsis olunduğu üçün maarifə zidd olan mürtəcelər onun fəaliyyətini dayandıra bilmədilər.
«Rüşdiyyə» milli məktəbi isə dəfələrlə mürtəce qüvvələrin təqibinə və zorakılığına məruz qalıb bağlandıqdan sonra, o məktəbin müəllimlərindən Hüseyn Təbibzadə «Ka¬mal», Mirzə Rza Səhafzadə «Pərvəriş» və Mirzə Əhməd «Bəsirət» kimi yeni üsulla məktəbləri təsis etdilər. Dövrünün yenilikçi və savadlı pedaqoqları olan bu məktəb müdirləri eyni zamanda qəzet, jurnal nəşri ilə də məşğul idilər.
Beləliklə, 1899-cu ildən başlayaraq, «Kamal» mədrəsəsində «Kamal», «Pərvəriş» məktəbində «Dəbis-tan», «Bəsirət» məktəbində «Üxüvvət» və «İttihad» adlı qəzetlər çap olunmağa başladı.
Bunu da qeyd etmək yerinə düşər ki, M.H.Rüşdiyyə də ayrı-ayrı vaxtlarda «Məktəb» və «Tehran» adlı qəzetləri nəşr etdirmişdi.
1899-cu ildə görkəmli xadim Hüseyn xan Ədalət Mirzə Məhəmmədəli Tərbiyət, Məhəmməd Şəbüstəri və Həsən xan Tağızadə tərəfindən Təbrizdə «Tərbiyət» mədrəsəsi açıldı.
Maarifçilik hərəkatının fəallarından olan tanınmış ziyalıların bir çoxu millətə, ölkəyə fayda gətirmək və xalqa xidmət etmək niyyətilə yeni məktəblər, kitabxanalar açır, kitab, qəzet və jurnal nəşr edirdilər. Bu ziyalıların yaradıcılıq fəaliyyətində çox zaman bir çox sahələr ədəbiyyat, tarix, jurnalistika, tədris birləşirdi. Ona görə də tanınmış ziyalılar-elm, sənət və dövlət adamları o dövrdə mətbuat orqanlarının redaktoru və naşiri olurdu. Bunun nəticəsində də ölkədə qəzet və jurnal¬ların sayı artır, mətbuatda keyfiyyət dəyişiklikləri baş verir, onlara kütlələr arasında maraq artırdı.
1908-ci ildə Təbrizdə «Maarif» kollecinin direktoru Mirzə Abdulla xan Cahanşahı tərəfindən «Mərifət», 1909-cu ildə Xoy şəhərində «Musavat» məktəbinin direk¬toru Ağaxan Hirandi tərəfindən siyasi və inqilabi mət¬buat orqanı olan «Mükafat» qəzetləri təsis olunmuşdu.
XIX əsrin II yarısında İranda Britaniya, Rusiya, Fransa, Amerika kimi bir çox xarici ölkələrin missiyaları fəaliyyətə başladı: ingilis-katolik və baptist, fran¬sız-ka¬tolik, rus-pravoslav, amerikan - presveterian və s.
Fransız tədqiqatçısı T.Villmoren yazırdı ki, Avropa dövlətlərinin bir çoxu xristian-missionerləri öz təsirlərinin başqa ölkələrdə təbliğatçıları olmağı məcbur etdilər [14, 54]. Bu təsirin xalq arasında yayılması yollarından biri məktəblərin yaradılması idi.
Missionerlərin fəaliyyəti əsasən xarici dövlətlərin mövqeyini İranda möhkəmlənməsinə, əhali arasında möh¬kəm dayaq yaratmağa yönəlmişdi ki, bu da ölkənin gələ¬cəkdə əsarət altına alınmasını asanlaşdırırdı [14, 43].
Öz ölkəsinin demokratik qanunlarla idarə olunub hər sahədə inkişaf etmiş, xarici inhisarçılardan azad bir dövlət kimi görmək istəyən mütərəqqi və mübariz şəxslər mərkəzlər, gizli cəmiyyətlər yaradaraq onun ətrafında birləşirdi. Bu fədakar ziyalılar xalqın ictimai fikrinin formalaşmasına və inkişafına təsir göstərmək üçün yeni mətbu orqanları təsis edirdilər. Dövrün tanınmış şəxsiyyətləri Hüseyn xan Ədalət «Əlhədid» (1897), Sadiq xan Ədibülməmalik «Ədəb» (1898), Hüseyn Təbibzadə «Kamal» (1901), Məhəmmədəli Tərbiyət (H.Tağızadə, M.Şə¬büstəri, H.Ədalətlə birgə) «Gəncineyi-Fünun» (1902) kimi qəzet və jurnalları nəşr edirdilər.
Bu mətbu orqanları publisistik dillə ölkənin ictimai-siyasi vəziyyətini açıb göstərir, xalqı müstəmləkəçilərə və istibdada qarşı mübarizəyə səsləyir, ölkədə islahatlar keçiril¬məsinə, qabaqcıl ideyaların yayılmasına səy göstərirdilər.
«Əlhədid» qəzetinin redaktoru Hüseyn Təbibzadə (Ədalət) gənclik illərində Həştərxana səfər etmiş, bir müddətdən sonra isə Peterburqa getmişdir. Orada qaldığı iki ildən artıq müddətdə rus dilini öyrənmiş islam dünyasının lideri, böyük ideoloq Seyid Cəmaləddin Əsədəbadi Əfqani ilə tanış olub, onunla əlaqə qurur. C.Əfqani ilə yaxınlığı onun dünyagörüşünə, yaradıcılığına çox böyük təsir göstərmişdir. Vətənə dönən H.Təbibzadə 1897-ci ildə «Əlhədid» sonralar isə «Xəbər», «Ədalət», «Söhbət», «Ana dili» qəzetlərini təsis edir. H.Təbibzadə Ədalət təxəllüsünü təsis etdiyi qəzetin adından götürmüşdü. Qeyd etmək lazımdır ki, 1878-ci ildə Təbrizdə ilk özəl qəzet olan «Təbriz»in təsisçisi və redaktoru da H.Ədalət olmuşdur. «Əlhədid» qəzetində Təbrizin M.Şəbüstəri (Əbülziya), H.Tağızadə, Ə.Səfərov və M.Tərbiyət kimi tanınmış ziyalıları çıxış edirdilər. Onlar gizlicə «Əlhədid» qəzetinin redaktorunun evində toplaşıb, xalqın nicatı yollarını arayır, öz fikir və mülahizələrini qəzetinin səhifəsinə çıxarırdılar.
Lakin qəzetinin çapı uzun çəkmir, onun cəmi üç sayı işıq üzü görür.
Hüseyn Ədalət öz ölkəsinin qadınlarını Avropa ölkələrində olduğu kimi çadrasız, təhsilli, azad görmək istəyirdi. O, İranda qadın azadlığını qaldıran ilk ziyalılardan olmuş, bu məsələni nəşr etdiyi qəzetin səhifələrinə çıxartmışdır. Onun redaktoru olduğu «Söhbət» qəzeti, mürtəce qüvvələrin təzyiqinə məruz qalaraq tez bir zamanda qapanmışdı, buna səbəb isə orada «qadın azadlığı»nın təbliği olmuşdu.
H.Ədalət Təbrizi tərk edib Tehrana köçmüş, orada açdığı mədrəsədə qızların təhsili ilə məşğul olmuşdur.
H.Ədalət Məşrutə dövründə (1906-1911) Azərbaycanın maarif sisteminə başçılıq etmişdir. Məşrutə dövründə vətənpərvər ziyalı kimi yurdunun tərəqqisi uğrunda fədakar-casına çalışmışdır.
«Kamal» qəzetinin naşiri Hüseyn Təbibzadə Təbrizdə çap olunan «Kamal» məktəbinin müdiri olmuşdu. 1903-cü ildə Təbrizdə yeni üsuli-cədid məktəbləri qaraguruhçu qüvvələr tərəfindən dağıdılır. Hüseyn Təbibzadə təqiblərə məruz qaldığından Bakıya köçür və Bakıda iranlılara məxsus məktəbin müdiri olur. Sonralar Təbibzadə Misirə səfər etmiş, orada «Kamal» qəzetini nəşr etdirməyə başlamışdır.
Hüseyn xan öz təxəllüsünü təsis etdiyi qəzetin adından götürmüşdü. Tanınmış tarixçi Ə.Kəsrəvi onu mütləqiyyəti aradan qaldırmağa səy göstərən dəstənin üzvlərindən biri kimi qeyd etmişdir. Həmin dəstənin iclasları Mirzə Hüseyn xanın evində təşkil olunurdu [62, 94].
M.F. Axundovun yeni əlifba ideyasını İranda təbliğ edənlərdən biri də Hüseyn Təbibzadə idi. O, əlifbanın dəyişdirilməsi ilə bir sırada təlim üsulunun yeni qaydalar üzərində islahı və yeni məktəblərin təsisi zərurətini göstərir, yeri gəldikcə bu məsələyə Qahirədə çıxardığı «Kamal» qəzetində toxunurdu.
Mənbələrdən öyrənmək olur ki, XIX əsrin 90-cı illərində Cənubi Azərbaycanda, Təbriz şəhərində 1892-ci ildən başlayaraq «Şəbnamə» adlı kiçik formatlı mətbu nümunələri görünməyə başlayıb. Onun səhifələrində xalqı narahat edən sosial problemlərə toxunulur, mövcud quruluşdakı çatışmazlıqları tənqid edən kəskin yazılar hazırlanırdı.
Gizli üsulla çap olunan «Şəbnamə» adətən geçələr qapı və divarlara yapışdırılırdı. Səhər açılanda artıq əhalinin gur olduğu bazar, məktəb və mədrəsələrdə yayılır, əldən-ələ gəzirdi. Geçələr yayınlandığı üçün də adı «geçə vərəqləri» mənasını daşıyırdı. Pulsuz yayılan, içərisi baməzə, duzlu yazılarla və gülməli şəkillərlə bol olan iri vərəqələri sadə xalq böyük həvəslə oxuyurdu. Savadlıların barmaqla sayıldığı o dövrdə bu qəzetə maraq o qədər çox idi ki, bəzən məhəllə-məhəllə gəzib, onu oxutdurmaq üçün yazi-pozunu bilən adam soraqlayırdılar.
Haqqında söhbət açdığımız «Şəbnamə» qəzetin naşiri və redaktoru istedadlı publisist Əliqulu Səfərov idi. Ə.Səfərov cavan yaşlarında atasının yanında Rusiya və Türkiyədə ticarətxanaların idarəsi ilə məşğul olurdu. Bu ölkələrdə İran hökuməti tərəfindən vətəndən sürgün edilmiş və xaricə mühacirət etmiş siyasi mühacirlər və yerli mütərəqqi fikirli ziyalılar ilə sıx təmasda olurdu. Son¬ralar vətənə xidmət etməkdən ötrü ticarəti tərk edib vətənə dönür. O, ölkəni konstitu¬siya ilə idarə olunan, hər sahədə inkişaf etmiş, xarici istismarçilardan asılı olma¬yan azad bir dövlət kimi görmək istəyirdi.
Ə.Səfərov qəzeti xalqı oyatmağın ən təsirli vasitələrindən biri hesab edirdi. Əvvəlcə o öz həmfikirləri ilə bərabər gizli bir mərkəz yaradır. «Gizli əncümən» adlanan bu mərkəzdə Əliqulu Səfərovla yanaşı dövrün görkəmli vətənpərvər ziyalıları M.Tərbiyət, S.M.Şəbustəri, H.Təbibzadə iştirak edirdilər. 1892-ci ildə Ə.Səfərov Təbrizdə qeyril-leqal olaraq «Şəbnamə» adlı, kiçik ölçülü satirik qəzet – vərəqə buraxmağa nail olur. Ə.Kəsrəvinin yazdığına görə Ə.Sə¬fərov «Gizli əncümən»in üzvü olmaqla bərabər Məmmədəli Mirzənin gizli polis rəisi idi Təbrizdə vəliəhd Məmmədəli Mirzəyə gələn raportlar, məktublar Əliqulu xanın əlindən keçirdi. O bu vəzifəsindən istifadə edərək əlbir və həmfikir olduğu yoldaşlarını polisdən qoruyur, həm də ölkədə baş verən cinayətləri, mənfi halları açıb «Şəbnamə»də yayır geniş kütlələri xəbərdar edirdi.
XIX əsrin sonlarında İranda, eləcə də Cənubi Azər¬bay-canda yerli feodallara, yadelli inhisarçılara, şah rejiminə qarşı narazılıqlar getdikcə əhali arasında kəskin şəkil alırdı. Sonralar tarixdə «Tənbəki üsyanı», «Zeynəb paşa» və s. adı altında ingilislərin tütün inhisarına, yerli feodalların taxıl möhtəkirliyinə qarşı baş verən xalq hərəkatları o dövrün mətbuatında; ölkədən xaricdə nəşr olunan mühacir mətbuatında və ölkədəki gizli nəşrlərdə öz əksini tapmışdı.
Ümumiyyətlə, o dövrdə «Şəbnamə» adı altında gizli çap olunan nəşr nümunələrinə çox rast gəlmək olardı. Məşrutə inqilabı ərəfəsində dövrünün gizli halda yayılan qəzet, vərəqə və bəyannamələrə də «Şəbnamə» deyilirdi.
Satirik ruhlu bu kiçik ölçülü qəzet və ya vərəqələrdə dövrün Əliqulu Səfərov, Mirzə Həsən Rüşdiyyə Məhəmmədəli Tərbiyət kimi mütərəqqi ziyalıları İranın real ictimai-siyasi vəziyyətini şərh edir, xalqı müstəmləkəçilərə və istibdada qarşı mübarizəyə səsləyir, ölkədə islahatlar keçirilməsinə, qabaqcıl ideyaların yayılmasına səy göstərdilər.
«Şəbnamə»nin nəşri tarixi ilə bağlı ingilis şərqşünası Edvard Braun (E.Braun bir müddət İranda yaşamış, elmi tədqiqat işi aparmışdır. O, «İran ədəbiyyatı», «Məşrutə inqilabı tarixi» və s. əsərlərin müəllifidir. O, Cənubi Azərbaycanın görkəmli ziyalılarından olan M.Tər¬biyətlə yaradıcılıq əlaqəsi saxlayırdı. E.Braun İngiltərəyə qayıdarkən onun «İran mətbuat tarixi» adlı əlyazmasının üzərində işləmiş öz əlavələrini və o dövrdə İranın Rəşt şəhərində İngiltərə səfərətxanasının konsulu işləyən Rabinonun da yerli mətbuatla bağlı qeydlərini oraya daxil edərək ayrıca bir əsər kimi çap etdirmişdir. Kitabın əvvəlində əsərin əsl müəllifinin M.Tərbiyət olduğunu da xüsusi vurğulamağı unutmamışdır- P.M.) «Şəbnamə»nin 1892-ci ildə Təbrizdə meydana gəldiyini, müntəzəm deyil, müvafiq vaxtlarda çap olunduğunu, redaktorunun və oradakı bir çox məqalələrin müəllifinin Əliqulu xan Səfərov olduğunu və çox zaman «Ağaqulu» imzasından istifadə etdiyini, gizli çap olunub yayınlandığını, yeni ideyalarla zəngin, çox düşündürücü və satirik olub səhifələrinin əksəriyyətinin karikaturalarla bəzədildiyini qeyd edir, onu çox yüksək qiymətləndirirdi. Ən başlıcası isə E.Braun nüsxəsi günümüzə qədər gəlib çıxmayan bu qəzetin saylarından birini 1906-cı ildə gördüyünü yazır, oxucuları «Şəbnamə»nin satirik üslubu ilə tanış etmək üçün qəzetdəki yazıları örnək gətirir.
Həmin saydakı məqalələrin birində o dövrdəki çörək qıtlığı ilə bağlı dükan-bazarlardakı qarma-qarışıqlıq və zorakılıqdan bəhs olunur: «Dünən xidmətçini səhər qəlyanaltısı üçün bazara çörək almağa yolladım. O səhər erkəndən çıxdı, evə 3 saatdan sonra gəldi. Geri qayıdanda onun paltarı cırıq-cırıq, üzü cızıq-cızıq olub, bədəni bir neçə yerdən yaralanmış, bütün vücudu göm-göy göyərmişdi. O dövrdə tüğyan eləyən aclıq bizə də sirayət etdiyindən onun gətirdiyi çörəyin çox quru və kiçik olmasına baxmayıb biz o loxma çörəyi dərhal parçalayıb bir neçə hissəyə böldük…».
Digər bir yazıda isə küçələrdə xirtdəyəcən çıxan palçıqdan və bu xoşagəlməz vəziyyətin Şah sarayına yaxın olan Baş küçədə də adı hal olduğundan bəhs olunur: «Dəvə karvanı Baş küçəyə çatanda palçıq bataqlığının içində batıb gözdən itdi. Bir az keçdikdən sonra onlar Acı çayın sahilində peyda oldular və yollarına davam etdilər».
Qeyd etmək lazımdır ki, E.Braun «Şəbnamə»nin həmin sayindakı yazıların türkcə (azərbaycanca - P.M.) yazıldığını, səhifənin tən yarısının şəkillərlə bəzədildiyini yazır. Lakin qəzetin nəşri tarixinin və məkanını göstərilmədiyini həmçinin redaktor və müəllifləri haqda heç bir məlumat verilmədiyini bildirir.
Ə.Səfərovun 1898-ci ildə nəşr etdiyi «Ehtiyac» qəzeti şəraitin imkan verdiyi hüdudda mövcud quruluşu tənqid edir, xalqı azadlıq və tərəqqiyə çağırır, qəflət yuxusu və cəhalətdən oyadırdı. Höküməti mövcud quruluşu və xarici inhisarçıları tənqid etdiyinə görə qəzetin çapı 7-ci sayından sonra dayandırıldı.
«Ehtiyac» qəzetinin cəmi yeddi sayı işıq üzü görmüşdür. Sonuncu sayda Ə.Səfərov yazırdı ki, iranlılar hətta çaydan üçün də xaricilərə möhtacdırlar. Bu acı həqiqətlə barışa bilməyən Azərbaycan hakimi Əmirnazim Gorrucu qəzeti bağlamış və Ə.Səfərovu cəzalandırmışdı. Ə.Səfərov bundan sonra «İqbal» adlı qəzet çıxarmışdı. «Ehtiyacın bir növ davamı olan «İqbal»ın ömrü çox olmamış, onun cəmi dörd sayı işıq üzü görmüşdür.
1898-1899-cu ildə «Loğmaniyyə» məktəbinin müdiri Sadıq xan Fərəhani tərəfindən «Ədəb» qəzeti nəşr olundu.
Avropada təhsil almış Mirzə Sadıq xan geniş dünyagörüşünə, hərtərəfli savada malik şəxsiyyətlərdən idi. Hələ gənc yaşlarından şerlər yazırdı. Sonralar o, daha operativ və XIX əsrin sonlarında İranda populyar janr olan publisistikaya müra-ciət edir.
1898-ci ildə Təbrizdə «Ədəb» qəzetini nəşr edən Sadiq xan, sonralar qəzetin, tək Cənubi Azərbaycanda deyil, İranın Məşhəd və Tehran şəhərlərində də çap olunmasına nail olur.
1905-ci ildə Bakıda Əhməd bəy Ağayevin redaktorluğu ilə nəşr olunan «İrşad» qəzetinin fars dilli əlavəsini çıxarır.
«İrşad»ın farsca cəmi 13 sayı çıxmış, və bu əlavələrdə ədəbi-ictimai fikir tariximiz üçün çox maraqlı faktlara rast gəlmək mümkündür. Məs. onun saylarından birində Böyük mütəfəkkir M.F.Axundovun indiyə qədər əldə olunmayan ərəbcə yazılmış «Təlqinnamə» əsərindən bir hissə çap olunmuşdur. Bu isə onu göstərir ki, bu əsər həqiqətən mövcud olmuşdur.
Digər bir maraqlı fakt İran dramaturgiyasının banisi Mirzə ağa Təbrizi ilə bağlıdır. O, M.F.Axundovun təsiri altında dram əsərləri yazmışdır. Mirzə ağa Təbrizi yazdığı hər bir yeni peysini M.F.Axundovdan məsləhət almaq və əsər haqda onun fikrini bilmək üçün ona göndərirmiş. Amma hər dəfə də xahiş edirdi ki, yazışma zamanı bir müəllif kimi onun adını yazmasın, bunu gizli saxlasın. Çünki onun əsərləri satira üzərində qurulduğundan yazıçıya təhlükə yarada bilərdi. Bu səbəbdən uzun illər bu əsərlərin müəllifinin adı qaranlıq qalmışdı. Uzun müddət onun əsərlərini səhvən M.F.Axundovla əlaqə saxlayıb məktubla yazışan, başqa bir ziyalı, erməni əsilli Melkum xanın adına çıxırdılar. Bu məsələ ilə bağlı həqiqəti ilk dəfə tədqiqatçı Həmid Məmmədzadə üzə çıxarmışdır. «İrşad»da Mirzə ağa Təbrizinin əsərindən bir parça çap olunması əsərlərin əsl müəllifinin kimliyinə aydanlıq gətirib.
Bakıdan Tehrana qayıtdıqdan sonra, Mirzə Sadiq xan 1907-ci ildə «İraqe-əcəm» və 1914-cü ildə isə «Aftab» qəzetlərini nəşr edir.
XX əsrin əvvəllərində Təbrizdə Təbriz ziyalılarının, şair və alimlərinin toplaşdığı «Loğmaniyyə» məktəbində ədəbi dərnək fəaliyyət göstərməyə başladı. Bu ilk ədəbi dərnəyi Sadıq xan (Ədibül Məmalik təxəllüsünü də o illərdə qəbul edir –P.M.) idarə edirdi.
Ədalət Əbülziya, Həsən Tağızadə və Məmmədəli Tərbiyət müasir mütərəqqi fikirlərin təbliği və yayılma mərkəzlərini yaratmağa müvəffəq olmuşdular. Az müddətdən sonra bu mərkəzin orqanı olan «Gəncineyi-Fünun» jurnalı dərc olundu.
«Gəncineyi-Fünun» jurnalının redaktorlarından biri Məmmədəli Tərbiyət Cənubi Azərbaycanın görkəmli maarif xadimlərindəndir. O, dövrün demokratik fikirli ziyalıları – Seyid Məhəmməd Şəbüstəri, Həsən Tağızadə, Hüseyn Ədalətlə birlikdə Təbrizdə yeni üsulla idarə olunan «Tərbiyət» məktəbinin əsasını qoymuşdur. Təbrizdə çox zəngin «Tərbiyət» kitabxanasının yaranması da onun adı ilə bağlıdır. Tərbiyət Asiya, Afrika və Avropanın bir çox ölkələrində nəşr olunan kitabları, qəzet və jurnalları Təbrizə gətirərək yaratdığı kitabxana vasitəsilə oxuculara çatdırırdı. Azərbaycan ziyalılarının dövrün qabaqcıl mətbu orqanları və nəsr nümunələri ilə tanış olmasında, onların dünya görüşünün artmasında «Tərbiyət» –kitabxanasının xidmətləri az olmamışdır.
1902-ci ildə Təbrizdə nəşr olunan «Gəncineyi-fünun» tək Cənubi Azərbaycanda deyil, həmçinin İranda ilk elmi-ədəbi jurnal hesab olunur. Jurnalda nəşr olunan yazılar dörd mövzu ətrafında birləşirdi. I. Elm və texnika ilə bağlı yeniliklər, II. İncəsənətdən, tarix və ədəbiyyatdan bəhs edən «İncəsənət bələdçisi». Bu rubrikanı M.Tərbiyət hazırlayırdı. III. «Qədim mədəniyyətlər, sivilizasiyalar». Bu bölmədə Avropanın tarixçi alimlərinin (xüsusilə fransız Qustav M.Bonun) əsərlərindən örnəklər verilirdi. Həmin əsərləri Həsən Tağızadə çevirir və onların çox zaman geniş şərhini hazırlayırdı. IV. Bədii əsərlərdən edilmiş tərcümə nümunələri sonuncu bölmədə yerləşdirilirdi. Macəra ədəbiyyatını, xususilə fransız yazıçısı Jül Vernin əsərlərini tanınmış şair Mirzə Yusif xan Etisamimülk (görkəmli şairə Pərvin Etisaminin atası) çevirirdi. Məmmədəli Tərbiyət 1921-1925-ci illərdə Cənubi Azərbaycanın maarif naziri vəzifəsini daşıdığı zaman, ölkəyə maarif və mədəniy-ytin qorunmasına böyük qayğı göstərir. Həmin illərdə Təbrizdə «Gəncineyi-Fünun» jurnalının nəşrini bərpa edir.
XIX əsrin sonlarında qəzetlərin sayı artmağa başlayırdı. Xalq artıq hakimiyyətə müxalif olan qəzetləri oxuyurdu. Onların əksəriyyəti ölkənin xaricində çap olunan mühacir mətbu orqanları idi. Ölkə daxilində nəşr olunan belə qəzetlər təzyiqlərə məruz qalıb bağlandıqca onların qeyri-leqal, kiçik formatlı qəzetlər, vərəqlər görünməyə başlayırdı.
Şah uzun müddət ölkədə xüsusi qəzetlərin nəşrinə və ölkəyə xaricdən mətbuat gətirilməsinə icazə vermirdi. «1863-cü ildə şahın xüsusi fərmanı ilə belə qəzetlər xalqı düzgün yoldan azdıran vərəqələr elan olunmuş, onların yayılması qadağan edilmişdi» [8,237]. Sonralar şah mövqeyini yumşaltmalı oldu. Gizli, qeyri-leqal mətbuatın qarşısını almaq, hökümət və ruhanilərin nəzarəti altında olan özəl qəzetlərdə öz nüfuzunu möhkəmlətmək üçün onların nəşrinə imkan yaratdı. Hökümət artıq xüsusi şəxslərə və idarələrə qəzet nəşrinə icazə vermək məcburiyyətində qalmışdı.
Avropa dövlətlərində olduğu kimi İranda xüsusi mətbəə və təhsil ocaqlarında yarım rəsmi qəzetlər görünməyə başlayırdı. Bu mətbu orqanları çox ehtiyatlı şəkildə ölkədə bir çox zəruriyyətləri, xüsusi ilə sosial islahatlar keçirilməsinin ətrafında fikirlərini bəyan edirdilər. Ümumiyyətlə o dövrdə ölkədə çıxan mətbu nümunələrini (şərti olaraq) 3 yerə bölmək olar:
1. Rəsmi
2. Qeyri-rəsmi, açıq nəşr olunan özəl mətbu orqanları.
3. Gizli çap olunan qəzet vərəqə, bəyannamə, kitabça və s. ibarət nəşriyyələr.
Özəl mətbu orqanlarını təsis və idarə edənlər dövrün mütərəqqi şəxsləri və görkəmli adamları olurdu. Onların nəşr etdikləri mətbu orqanları «Nasiri», «Təbriz», «Əlhədid», «Kamal», «Ehtiyac» və s. qəzetlər idi.
Hakim təbəqənin mənafeyini qoruyan rəsmi mətbuat orqanlarından fərqli olaraq qeyri-rəsmi orqanlar mütərəqqi şəxslər və gizli cəmiyyətlər tərəfindən hazırlanır. Xalqa yaxın olub azadlıq ideyalarını yayır, ölkədəki çatışmamazlıqlardan yazır, hakim təbəqələrin cinayətlərini ifşa edirdi.
Gizli mətbuata gəlincə isə müxtəlif mənbələrə görə onların sırasına «Şəbnamə», «Lisanül-qeyb», «Şahsevən» və s. daxil etmək olar. Vərəqə və qəzetlər əlyazma və ya jelatin üsulu ilə çap edilib yayınlanırdı.
Aşkar çıxan mütərəqqi mətbuatın çoxu senzura tərəfindən təzyiq və təqibə məruz qaldığına görə az ömürlü olurdu.
Qeyri-rəsmi və gizli çap olunan qəzetlər ölkənin ictimai-sosial problemlərini işıqlandırır, yeni mütərəqqi fikirləri yayır və çox ehtiyatla mövcud vəziyyəti tənqid edirdilər. Bu mətbu orqanları o birilərindən fərqli olaraq oxucularına məcburi göndərilmirdi. Məsələn, Təbrizdə çıxan «Nasiri» qəzeti isə yazaraq bildirirdi: «Bu qəzet mütləq rəsmiyyətdən kənardadır və abunəçilər onu rədd və ya qəbul etmək ixtiyarına malikdir». Tehranda çıxan «Tərbiyyət» qəzeti isə yazırdı: «Bu qəzet könüllüdür. Nə hökm əsasında nə də müftə olaraq bir adama verilir» [19].
O dövrdə çap olunan qəzetlərin senzuradan yayınmaq üçün nələrdən keçdiyini «Tərbiyət» qəzetinin timsalında görmək olar. Bununla bağlı qəzetin naşiri 1897-ci ildə çıxan saylarından birində yazırdı: «Mən qorxmadan qəzetdə gah teatr çıxardıram, gah zarafat və məsxərəyə əl atıram, gecə yuxu görürəm, gündüz uzun-uzadı xəyal səfərinə gedirəm. Fikrimdən dünyaya bir eybəcər övlad gətirmək üçün həm behişti, həm də cəhənnəmi qarşımda görürəm».
Cənubi Azərbaycanda ictimai fikri əks etdirməyə çalışan ilk özəl qəzet 1887-ci ildə işıq üzü gördü. «Təbriz» qəzetindən 4 il sonra «Mədəniyyət» qəzeti də onun yolunu tutdu [19].
«Təbriz» və «Mədəniyyət» qəzetləri əsas diqqəti yeni maarif və mədəniyyət ideyalarını yaymağa, əhalini kitab, qəzeti mətbuat oxumağa yönəldir, ölkənin mədəni və iqtisadi həyatında dəyişikliklər yaratmağa, sənaye və əkinçiliyi inkişaf etdirməyə çağırırdı. Ölkədə mətbuat Nəsrəddin şahın yaratdığı senzurasının möhkəm təzyiqi altında idi. «Qeyri-dövlət qəzetlərinin müdirləri qəzetin mündəricəsini nəşrə və mətbəyə gön¬dər¬məz¬dən əvvəl mətbuat naziri və ya onu əvəz edən şəxsə göstərmək məcbu¬riy¬yətində idilər. Bu qəzetlər çox təzyiq və sıxıntı altında saxlanılırdı» [61, 9].
Qəzet redaktorları, yeni tipli üsuli-cədid məktəblərinin baniləri və digər mütərəqqi düşüncəli şəxsiyyətlər hər cür təzyiqlərə məruz qalsalar da, o zamanlar yeni yaranan maarif və mədəniyyət ocaqlarının ətrafında toplanır və gizli fəaliyyətlərini davam etdirirdilər. Vətənə xidmət edən, onun tərəqqisinə çalışan ziyalılar, naşir və redaktorlar, ölkədə söz və mətbuat azadlığına imkan və şərait olmadığı üçün öz qəzetlərini xaricdə çap edib İranda yayırdılar. Ölkədən xaricdə nəşr olunan bu qəzetlər xalqın oyanmasında, kütlələrin dövrün mütərəqqi ideyaları ilə tanış edilməsində mühüm rol oynayırdılar. Bu qəzetlərdə qoyulan əsas məsələlər bunlar idi: mövcud rejimin ifşası, mütləqiyyət rejiminin konstitutsiya rejimi ilə əvəz olunması, ölkədə yeni islahatların keçirilməsi (xüsusilə maarif sahəsində). Bu qəzetlər dövlət qəzetlərindən fərqli olaraq İranın mövcud vəziyyətini tənqid edir və əfkari – ümumiyyəyə güclü təsir göstərirdi. Belə mətbu orqanların ən birincisi 1875-ci ildə İstanbulda çıxan «Əxtər» qəzeti idi. Türkiyədə «Əxtər»lə yanaşı «Şahsevən» də çap olunurdu. Bunlardan başqa Misirin Qahirə şəhərində «Hikmət» (1892-1906), «Kəmal» (1905-1906), Hindistanın Kəlküttə şəhərində «Həblülmətin» (1893-1906) çap olunurdu. Bu qəzetlərdə İranın ictimai həyatında olan bir sıra həqiqət¬lərin üstü açılıb, İrandakı yaramazlıqlar haqqında ibrətli tənqidi məqalələlər yazıldığına görə hakim dairələrin qəzəbinə səbəb olur və onların İranda yayılmasına süni maneələr yaradılırdı. Lakin xalq içərisində mütərəqqi qəzetlərə rəğbətin çoxalması ilə əlaqədar olaraq həmin mətbu orqanları müxtəlif yollarla İrana gətirilib əldən-ələ keçir, oxunurdu. «Əxtər»in ilk nömrələri gündəlik nəşr olunurdu. Nəşrin üçüncü ilindən həftədə iki dəfə çıxmış, birinci ilindən sonra isə həftəlik olmuşdur. Qəzetin naşiri – imtiyaz sahibi Ağa Məhəmməd Tahir, katibi isə Mirzə Mehdi idi. «Əxtər»in ətrafında İstanbulda yaşayan nüfuzlu müha¬cirlər toplaşmışdılar. Qəzet vətənpərvər ziyalılar tərəfindən hazırlanırdı (adətən İranın siyasi sosial məsələləri ilə bağlı yazıların müəlliflərinin adı ya verilmir, ya da şərti və ya baş hərflərlə verilirdi). Çoxlarının şəxsiyyətini müəyyən etmək çətin idi. Belə ki, «M.Müştəri», «M.Ə», «Vətən və azadlıq sevən», «Əxtər» və s. imzalarla müxtəlif iqtisadi, siyasi, mədəni, tarixi məsələlərin qoyuluşu və şərh olunması cəhətdən «Əxtər» o zamankı «Qərb» qəzetlərin nümunəsinə yaxınlaşırdı [8,238].
«Əxtər» bir mətbu orqanı kimi İranda mövcud quruluşu tənqid edərək bu quruluşda nə kimi dəyişiklik aparmaq fikrini irəli sürən ilk qəzet olub.
«Əxtər» tək İranda deyil, Qafqazda, Yaxın Şərq ölkələrində yayılaraq maraqlı və məzmunlu yazılarına görə öz oxucuları arasında şöhrət tapmışdı.
Onun səhifələrində dövrün tanınmış azərbay-canlı ziyalıları Əbdür¬rəhim Talıbov, Şeyx Əhməd Ruhi, Məhəmməd Tofiq Xəbirülmülk, Mirzə Həbib İsfahani, Mirzə Rza xan Vəkeşlu yaxından iştirak edirlər.
«Əxtər»in ən görkəmli cəhətlərindən biri bundan ibarət idi ki, o iqtisadi məsələlərə fikir verir, elmi dəlil və izahatla İranın bu nöqteyi nəzərdən dirçəlməsinin lazım olduğunu təbliğ edirdi.
«Əxtər» eyni zamanda Avropa dövlətlərinin müstəmləkəçilik siyasətini təkcə İran miqyasında deyil, bütün Şərqdə ifşa edən bir qəzet idi» [6, 81].
Qəzetin səhifələrinə müraciət edək. Qəzet xarici siyasət məsələsində İran dövlətinin müstəqil bir xarici siyasət proqramını qəbul edərək bitərəflik siyasəti (İngilis və ya Rus meyilli yox) aparmağa çağırır, yazırdı ki, xarici dövlətlər İranda ancaq mənfəət güdür və müstəmləkəçi dövlətə yaxınlaşmaq İrana heç bir fayda gətirməz.
«Əxtər» 1880-ci il (1298) 9-cu sayında yazırdı: «Biz xarici siyasi xətti hərəkətimizi möhkəm bir bünövrə üzərində qurmadıqca ümüdümüzü onlara dikib, xaricilərin «xeyirxahlığından» imtina etməyincə, bizim tərəqqi və inkişafımız qeyri-mümkündür. Xaricdən isə qarətçi və tamahkarlardan başqa kimsə bizim tərəfimizə gəlməyəcəkdir. Biganələr bizim səadət və xoşbəxtliyimizi özlərinin mənafeyi alətinə çevirməkdə görürlər» [19, 1880, №9].
Qəzet başqa bir məqaləsində bu məsələyə toxunaraq xarici siyasətçilərin İrana verdiyi boş vədləri axmaqları aldadan boş söz adlandırırdı. Avropa ölkələrinin Şərq ölkələri ilə münasibətdə heç zaman beynəlxalq hüquqlara riayət etməyəcəyini qeyd edən «Əxtər» qəzeti 1880-ci il 33-cü sayında yazırdı:
«Öz mənafeyimiz üçün gördüyümüz tədbirlər onların xoşuna gəlmədikdə əvvəl gizli şəkildə tədbirlərin əleyhinə mübarizə aparırlar. Bu metod nəticə vermədikdə isə son vasitəni işə salıb bizim əleyhimizə cəbr (zorakılıq) tədbirlərinə əl atırlar. Onlar müdaxilə üçün heç bir haqlı dəlil və ya bəhanə tapmadıqda açıqcasına beynəlxalq hüquq qayda-qanunlarını pozub (bizim burada mənfəətimiz) işi yenə də öz xeyirlərinə həll edirlər» [79, 1880, №15].
«Hikmət» qəzeti 1310-1892-ci ildə Qahirədə Təbrizli Məhəmməd Mehdi xan tərəfindən təsis edilmişdi. Qəzet qeyri-müəyyən fasilələrlə ayda 3,2,1 dəfə çıxa bilirdi. Qəzetin səhifələrində siyasət, elm, təbabət, ədəbiyyata aid yazılar dərc olunurdu. «Hikmət» qəzeti öz oxucularına vətənpərvərlik ruhu aşılayırdı. «Yalnız bu qəzetin vətənpərvərlik təbliğatını və bu təbliğatın xüsusi yüksək bədii səviyyədə verilməsini nəzərə alsaq etiraf etməliyik ki, həmin qəzet o dövrdə İran Cənubi Azərbaycan xalqı üçün çox təsirli bir vasitəyə əl atılmışdı. Qəzetdə dərc olunmuş bəzi vətənpərvərlik ruhunda olan yazılar doğrudan da o dövr ədəbiyyatının şah əsərlərindən sayıla bilər» [19,s.90]. «Hikmət» beynəlxalq aləmdə baş verən hadisələri şərh edib onların siyasi təhlilini verir müstəmləkəçilərin Şərq ölkələrindəki törətdiyi cina¬yətləri ifşa edərək, İran xalqını səfərbərliyə çağırırdı.
«Kamal» qəzetinin redaktoru qəzetin 1905-ci ildə çıxan birinci sayında yazırdı: «15 il bundan əvvəl Təbrizin darülfununda dərs oxuduğum zaman başıma vətənə xidmət hissi düşdü. Mənim aləmimdə, qəzet vətəni ayıltmaq və onu xilas etmək üçün yeganə vasitə idi. Qəzetdən yaxşı yol göstərən tapmırdım, bu doğrudan da belədir. Əgər qəzet, qəzet olub nağıl və rəvayətlərin məcmuəsi olmasa, o əxlaq qaydalarının əsasında elm və siyasəti incə təbliğ etmək yolu ilə şirin və yumşaq yazılan, qardaşcasına və dostcasına təsirli nəsihət verməklə bütün çətinlikləri aradan götürməyə qadir ola bilər» [91,1905,№1].
«Şahsevən» 1898-ci ildə İstanbul şəhərində qabaqcıl Azərbaycan maarifpərvərləri Ə.Talıbov və S.M.Şəbüs¬tə¬rinin rəhbərliyi ilə çıxıb. İranın avtoritar quruluşunun, cəmiy¬yətdəki eybəcərlikləri satirik və yumor dili ilə tənqid edirdi. Digər mühacir qəzetlər kimi dərc etdiyi yazılarla İranda inqilabın hazırlanmasına zəmin yaratmışdı. Jelatin üsulu ilə 300 nüsxədə çap olunurdu. Məxfi nəşr olunan bu qəzet gizli surətdə tək İrana deyil, Avropanın Paris, London kimi iri şəhərlərinə göndərilirdi.
«Şahsevən» Azərbaycanın və İranın burjua-demokratik istiqamətli satirik mətbuatının rüşeymi və sələfi olub İranda bu yöndə çıxan ilk qəzet idi. Öz kəskin yazıları ilə qədim şah hökümətini çox təşvişə salmışdı. Buna görə də İran və Türkiyə polisinin ciddi təqibləri üzündən «Şahsevən»in nəşri uzun müddət davam edə bilmədi» [8,s.239].
Beləliklə, o dövrün mütərəqqi qəzetləri (ölkənin daxilindəki yerli, xaricindəki mühacir qəzetlər) ölkənin ictimai-siyasi vəziyyətini doğru əks etdirməklə, əhalinin müxtəlif təbəqələrinin zehninə təsir edir, onların içərisində, ictimaiy¬yətə, ölkəyə və xalq kütlələrinə əvəzsiz xidmətlər göstərən şəxslərin meydana gəlməsinə də səbəb olurdu.