Özünü amalıन həसर edəन Vətəन sevdalısı -कावाद HeyətHər iki tayın müdrik ağsaqqalı

Renesans dövrünün ziyalılarını xatırladan doktor Cavad Heyət

Bu gün bütün dünyada və Azərbaycanın hər iki tayında yaşayan Azərbaycan türklərinin adını qürurla çəkə biləcəyi və bütün dünyaya öyünclə nişan verə biləcəyi bir şəxsiyyət var.Xalqı və mötəbər ziyalılar tərəfindən “Əsrimizin yaşayan Dədə Qorqudu”, ”Hər iki tayın müdrik ağsaqqalı”,”Əsrin azərbaycanlısı”və bu kimi adları qazanan şəxs - Cavad Heyətdir. Cavad Heyətin may ayında 86 yaşı tamam olur.Yaradıcılığını uzun illərdən bəri izləyib bəhrələndiyim, təbliğ və tədqiq etməyi özümə şərəfli və məsul görəv bildiyim ustadım haqda yazmaq istəyində bulunub paylaşmaq qərarına gəldim.
Doktor Cavad Heyət nədənsə ötən əsrin əvvəllərində millətin nicatı yolunda yorulmadan mücadilə edən ziyalıları xatırladır mənə.O, Vətənin Güneyində Mirzə Cəlil kimi xalqını “dilsizlikdən”qurtarmağa,Sabir sayağı “xabi-qəflətdən”oyatmağa, Əli bəy Hüseynzadə təkin “ümmətdən millətə” keçməyə,Əhməd Ağaoğlu kimi milli haqlara və əsil islami dəyərlərə yiyələnməyə səsləyir.



Adları qeyd olunan bu nurlu ziyalılardan biri,Əli bəy Hüseynzadə Azərbaycanda ilk mətbu orqanının yaradıcısı Həsən bəy Zərdabinin xidmətlərini qeyd edib belə yazmışdı;”Aləmi islam qaranlıqlar içərisində qaldığı zaman,bu adam əlinə məşəl alıb bu qaranlığı işıqlandırmağa çalışırdı.O,məşəl nə idi? Əvvəlinci mətbu kəlam idi.

Cavad Heyət ” fenomeninin varlığı olan “Varlıq” dərgisi

Bu gün ”Aləmi-islam”ın qaranlıqlarını işıqlandıran məşəli doktor Cavad Heyət ötən əsrin 80-ci illərindən başlayaraq gəzdirir.O məşəl 32 ildən bəri Tehranda nəşr olunan “Varlıq” jurnalıdır.Bizlərə, yəni quzeylilərə üç on il bir dərgini çıxarmaq asan görünə bilər.Amma kifayət qədər tibb sahəsində dünya nüfuzu qazanmış (Fransa cərrahlıq Akademiyasının üzvü,Dünya Cərrahlar Cəmiyyətinin İran təmsilçisi, siyahını çox uzatmaq olar)bir ziyalının ömrünün 5-ci onilindən başlayaraq paralel şəkildə tamamilə başqa bir sahədə, özü də adi ölkələrin birində deyil, siyasi, ziddiyət və gərginliklərdən heç zaman xali olmayan bir ölkədə fəaliyyət göstərməsinə çox nadir hallarda rast gəlmək olar.Özünün dediyi kimi daxildən gələn mənəvi ehtiyacdan doğub bu istək. 32 ildir ki, öz vəsaiti ilə çıxardığı bu dərgi vasitəsilə İran türklərinə aşırı Pəhləvi dönəmində uzun ullər az qala yadırğadıqları ana dilini yenidən öyrədib,milli mədəniyyətə,tarixə sahib çıxmağa çağırıb,milli kimliyi tanıdıb Cavad Heyət.
Cavad Heyət kimi dünya şöhrətli cərrahın, türk dünyasında böyük nüfuz qazanmış böyük şəxsiyyətin, hərtərəfli savada, geniş erudisiyaya malik olan ziyalı-vətəndaşın varlığının varlığı olan “Varlıq” dərgisi. 30 ildən artıq bir zaman ərzində İranda Azərbaycan dilinin, ədəbiyyatının yaşadılması, «Varlıq» dərgisinin onun yaradıcısı Cavad Heyətin adı ilə ayrılmaz surətdə bağlı olub.

İran ədliyyəsinin qurucularından biri, Osmanlıların“İttihadi-islam” cəmiyyətinin İran təmsilçisi Əli Heyətin oğlu Cavad

Doktor Cavad Heyət 86 il bundan əvvəl may ayının 24-də Təbrizdə soylu, əsli-nəcabəti ilə seçilən bir ailədə doğulub. Böyük alim və ruhani olan atası Əli Heyət Məşrutə inqilabının iştirakçısı və İran ədliyyəsinin qurucularından olub. Anası isə Hacı Mirzə Məhəmməd Müctəhidi Təbrizinin qızı idi. Şərqin Nəcəf,Qahirə və İstanbul kimi elm və təhsil mərkəzlərində oxuyub araşdırmalar aparan atası Əli Heyət 30 il İran ədliyyəsində işləmiş, müəyyən dövrlərdə İranın Baş prokuroru seçilib,ədliyyə naziri olur.Birinci Dünya savaşı illərində (1918) Osmanlılarla birlikdə “İttihadi-islam” cəmiyyətini qurur və İran tərəfindən cəmiyyətin rəhbəri olaraq fəaliyyətə başlayır. 1919-cu ildə bu cəmiyyət naxçıvanlıları ermənilərin şiddətli basqınlarından qurtara bilir. Xalqı bu tayda - Naxçıvanda erməni təcavüzündən o tayda isə dəfələrlə şah qırğınlarından qoruyan atasının - Əli Heyətin bu mötəbər missiyasını o heç vaxt unutmur. Doktor Cavad Heyət Mirzə Əli Heyətin yalnız oğlu deyil,həm də yaxşı tələbəsi olur, türklük şüurunu da ilk dəfə ondan alır. Atasının dövlət məmuru kimi tez-tez iş yeri dəyişdirildiyindən Cavad ilk orta və lisey təhsilini Həmədan, Təbriz və Tehran kimi şəhərlərdə alır. Sonra Tehran Universitetinin tibb fakültəsinə daxil olur. Daha sonra İstanbulda təhsilini davam etdirib tibb doktoru olur, ardınca Parisə gedib cərrahlıq ixtisasını tamamlayır.

İranda ilk dəfə ürək cərrahiyyəsi və böyrək köçürmə əməliyyatların aparan pioner cərrah

İranda az bir zamanda pioner cərrah kimi tanınaraq ilk dəfə ürək cərrahiyyəsi (1968) və böyrək köçürmə(1969) əməliyyatlarını aparır.
12 il "Daneşe pezeşki" ("Tibbi bilik") jurnalını nəşr etdirir.Jurnalda onun 70-ə yaxın elmi məqaləsi yayınlanır. 1976-cı ildə Məhəmməd Rza Pəhləvi səltənətinin 50-ci və İran şahlarının 2500 ildönümü ilə bağlı yazı yayınlamadığı səbəbindən jurnal SAVAK(İranın Təhlükəzlik Orqanı) tərəfindən qapadılır.
Cavad Heyət bütün həyatını və fəaliyyətini əsasən cərrahlığa, həmin sahə üzrə araşdırmalara sərf edərək İranda nəzəri və eksperimental cərrahiyyənin əsasını qoyur. Elmi-nəzəri və əməli uğurlarına görə 1983-cü ildə Paris Beynəlxalq Cərrahlıq Akademiyasının üzvü seçilir. Uzun illər Tehran Azad İslam Universitetinin Cərrahlıq kafedrasının müdiri və Beynəlxalq Cərrahlar Cəmiyyətinin İran nümayəndəsi olur. Bütün bu şərəfli və nadir uğurlarla yanaşı C.Heyət millət sevdalısı,Əli Heyətin oğludur. Doktor Cavad Heyətdə məhz irsən qazandığı vətən təəssübkeşliyi və əlbəttə, humanizm güclü olduğu üçündür ki, son 20 ildə Şimali Azərbaycanda xalqın başına gətirilən müsibətlər, Qarabağ sindromu ilə həyata keçirilən azərbaycanlıların soyqırımı bu narahat ürəyin sahibinə dinclik vermir. Həmin milli faciənin qarşısının alınması üçün hər vasitəyə əl atan, İrandakı Qarabağ Müsəlmanlarına Yardım Komitəsinin sədri Cavad Heyət dünyanın bəzi dövlət başçılarına, o sıradan İran və Türkiyə prezidentlərinə müraciətdən belə çəkinməmişdir.

“Öldürülənlərin şərqisi” əsərindəki doktor Cudi

C.Heyətin İrandakı bir çox türk aydınlarının boynunda haqqı az olmayıb.Yeri gələndə onlara təbib kimi qulluq göstərib,sağaldıb,bəzən də türkcə yazıb yaratmağa yönəldib,həvəsləndirib. Doktor Heyət Pəhləvi rejimi ilə silahlı savaşda yaralanan,İranda modern şeri formalaşdıranlardan biri,istedadlı şair Əlirza Nabdilin(Oxtay) son anlarını görüb,təsəlli verib yaralarını sarıyıb. Digər iki həmyerlisi,ömrünün sonralaında Fransada yaşayıb yaradan istedadlı nasir,dramaturq Qulamrza Saedi və bu gün Kanadada dissident yazar kimi yaşayıb ədəbi fəaliyyət göstərən, dəfələrlə Nobel mükafatına təqdim olunan ünlü yazar,tənqidçi Rza Bərahəni ilə dostluq etmiş,onlara əsərlərini türkcə yazmağı tövsiyyə etmişdi. Doktor Heyətin həyata 29 yaşında göz yummuş yuxarıda adı çəkilən Ə.Oxtayla bağlı söylədiyi xatirələr və onunla xəstəxanadakı buluşmaları Rza Bərahəninin yazdığı “Öldürülənlərin şərqisi” adlı romanında əks olunub.Bu romanda doktor Cavad Heyət doktor Cudi kimi təsvir olunub.(Sonuncu bilgiyə Güntay Gəncalpın bir yazısında rast gəldim-P.M.) Əsərlərinin yalnız cüzi hissəsi ana dilində olsa da bu iki ünlü yazarın əsərlərinə həmişə türklük ruhu hakim olub,bu ruh onların yaratdıqları qəhrəmanların xarakterində,təfəkkür və davranışında aydın sezilib. M. Şəhriyarla, Səhəndlə məslək və könül yoldaşı olan doktor Heyət onları da ana dilində yazmağa təşviq edib.Şəhriyar məşhur azərbaycan türkcəsində yazdığı şeirdən sonra “cəzalandırılılıb” yatağa düşəndə onu Təbrizdən Tehrana çağırıb. 6 ay ərzində evinin birinci qatını ona ayırıb onunla hörmətli qonağı və pasienti kimi ilgilənib.

Süleyman Dəmirələ yazılan kədər dolu tarixi məktub

Onun 1993-cü ildə böyük ürək ağrısı ilə Türkiyənin sabiq prezidenti cənab Süleyman Dəmirələ yazdığı açıq məktubdakı bu sözləri həyəcansız oxumaq mümkün deyil: "Mən bu sətirləri göz yaşlarımın qarşısını ala bilmədən yazıram və bu anda allah-taaladan xalqımıza qurtuluş, ya da özümə ölüm istəyirəm" Cavad Heyət həmin məktubda Azərbaycanı düşdüyü indiki fəlakətli vəziyyətdən çıxarmaq üçün səyləri gücləndirməyə, "böyük dövlətlərin silahları ilə təpədən-dırnağadək silahlanmış ermənilər qarşısında azərbaycanlıları müdafiə edib soyqırımına mane olmağa çağırır.
Doktor Cavad Heyətin və eləcə də digər müəlliflərin Şimalla bağlı yazılarında Qarabağ (onun tarixi və indiki fəlakətli vəziyyəti, o cümlədən qaçqınlar məsələsi) problemi və 20 Yanvar faciəsi dərginin aparıcı və ən yanğılı mövzularındandır.
Yazının əvvəlində xatırlanan Süleyman Dəmirələ açıq məktubu xalqına qurtuluş yolları arayan vətəndaş yazıçının arxasında böyük dövlətlərin durduğu erməni işğalına qarşı dünya ictimaiyyətinə etiraz səsi və ədalətli tələblərinin ifadəsidir. Məktubda azərbaycanlıların başına gətirilən bugünkü faciələr açıqlanır və göstərilir ki, "məmləkətimizin başına gətirilən bu faciə böyük bir millət və ya güclü bir dövlət tərəfindən deyil, bütün tarix boyu himayəmiz altında dolanan və ədalətimiz sayəsində bütün insani haqlardan faydalanan ermənilər tərəfindən" açılmışdır. “Şəxsən Süleyman Dəmirələ ünvanlanmış və surəti xarici işlər naziri doktor Əliəkbər Vilayətiyə göndərilmiş olsa da, əslində həmin açıq məktubun müraciət obyekti qat-qat genişdir. Müraciətdə deyilir: "Silahsız, ordusuz və əsarətdən yenicə çıxmış qardaşlarımızı yalqızmı buraxmalıyıq? Erməni-daşnak ordusunun onların yurdlarına həyasızcasına təcavüzünə, qadın və kişilərini, qoca və uşaqlarını acından öldürmələrinə tamaşaçımı qalacağıq? Bu, bizlərin şərəfinə, türklüyə və müsəlmanlığa, nəhayət, insanlığa yaraşarmı?"
20 Yanvar faciəsini Cənubda, eləcə də Tehranda azərbaycanlılar milli fəlakət, milli faciə kimi qarşıladılar. Güney Azərbaycandakı bu kədər və iztirabların əks-sədasını "Varlıq"ın səhifələrində tapırıq. Dərgi yazırdı: "Ölkənin namuslu xalqının uzun əsrlərdən baş alıb gələn milli-tarixi istəklərinə ədalət və məntiq ilə cavab vermək yerinə güllə və tankla cavab verildi..."
Qeyd etmək zəruridir ki, sevincli və fərəhli günlərdə də doktor C.Heyət öz quzeyli qardaşlarının yanında idi.

Güneydə Azərbaycan dil və milli mədəniyyətinin qoruyucusu olan dərgi

Doktor Cavad Heyətin azərbaycançılığı, bütöv Azərbaycan mədəniyyətinin tarixi missiyasını düzgün hiss etməsi, nəhayət, onun bu mənəvi sərvəti bütün xalqın malı etmək uğrunda mübarizəsi tam gücü və dolğunluğu ilə ustadın dərc etdiyi "Varlıq" jurnalı və bu dərginin nəşrində öz təcəssümünü tapmışdır.
1978-1979-cu illər İran inqilabının qələbəsindən və İran İslam Cümhuriyyətinin (İİC) elan edilməsindən dərhal sonra - 1979-cu ilin aprelindən nəşrə başlayan "Varlıq" jurnalı və bu dərginin səhifələrində özünə yol açmış Cavad Heyət publisistikasının aparıcı və daimi istiqamətləri şahlıq istibdadının qadağalarından sonra bərpa və yardıma böyük ehtiyacı olan Güney Azərbaycandakı mədəni həyatın bütün sahələr üzrə inkişaf yollarının hamarlanması məsələləri və onun bölünməz mədəniyyətinin problemləridir.
Pəhləvi diktaturası dövründə açıq assimilyasiya siyasəti tüğyan etdiyi vaxtlarda, xüsusilə Güney Azərbaycanda 1945-1946-cı illər və 1951-1953-cü illər milli azadlıq və demokratik hərəkatları yatırıldıqdan sonra ölkədə azərbaycanlıların milli varlığını, onların dilini, ədəbiyyatını qoruyan və yaşadan başlıca amilin xalqın folklor yaradıcılığı olduğunu nəzərə alsaq, həmin dövrdə M.Ə.Fərzanə və bir sıra digərlərinin şifahi xalq ədəbiyyatı, başqa sözlə, ağız ədəbiyyatı nümunələrini toplayıb saxlamaq, qismən də olsa, nəşr etmək sahəsində fəaliyyəti böyük fədakarlıq idi və ilk saylarından "Varlıq"ın səhifələrində həmin müəlliflərin bu sahədə araşdırmalarının tədricən oxuculara çatdırılması özü xalq qarşısında böyük xidmətdir.
Cavad Heyətin Varlıq" dərgisi Azərbaycanın müasir həyatında bir hadisədir. Onun fəaliyyəti həm İrandakı, həm də Quzey Azərbaycandakı azərbaycanlıların milli şüurunun formalaşmasında mühüm amillərdən biri kimi qiymətləndirilməlidir. Cənubda və Şimalda da 80-ci illərin ikinci yarısından etibarən vüsət almış milli azadlıq və demokratik hərəkatımızın köklərindən bir qismi də "Varlıq"a, onun naşiri və yazarı - bir sözlə, canı və ruhu Cavad Heyətə gedib çıxır.
"Varlıq"da, xüsusilə məhz Cavad Heyətin özünün məqalələrində bütöv Azərbaycan xalqının milli dediyimiz həmin şüurunu qidalandıra biləcək mövzuların əksəriyyətinə toxunulmuşdur.( “Varlıq” jurnalının 20 ildə çıxan saylarını araşdıran və bununla bağlı ayrıca ilk dəfə elmi monoqrafik kitab nəşr edən- təqdim olunan yazının müəllifinin bu fikri söyləməyə yəqin ki,qətiyyəti çatır)* Bu məqalələrdə doktor Cavad Heyət həm dilçi, həm də tarixçi kimi görünür. O, Azərbaycan dil, ədəbiyyat və tarixinə olan marağını belə açıqlayır. "İstanbulda tibb tələbəsi ikən türk ədəbiyyatı və tarixi ilə maraqlandım. Türk tələbələri tarixlərini və milli ədəbiyyatlarını çox yaxşı bilirdilər. Bu, məndə qibtə hissi oyadırdı. Və tarixi və ədəbiyyat tarixlərini oxumağa başladım..." "... inqilabdan sonra ana dilimizdə kitab və mətbuat nəşr etmək azad olduğu üçün "Varlıq" dərgisini çıxartmaq şərəfi mənə qismət oldu. Əlbəttə, biz bu işi yazıçılar heyətimizi təşkil edən bir neçə qələmdaşımızla aparmışıq".
C.Heyətin elmi-publisistik fəaliyyətində İranda Azərbaycan tarixini məqsədəyönlü şəkildə saxtalaşdıran,dünya ictimai fikrini azdırmağa çalışaraq xalqımızın tarixi ilə əlaqədar əsassız iddialar irəli sürən müxtəlif fikir sahibləri ilə cəsarətli mübarizə mühüm yer tutur.

Cavad Heyətin ədəbiyyatla bağlı araşdırmaları

"Varlıq" dərgisinin yarandığı illərdə mənəvi cəhətdən yaşamaq və ya məhv olmaq dilemması ilə qarşılaşan xalqın söz meydanına böyük ehtiyac vardı. "Varlıq" bunu xalqına aşılamaq üçün yarandı. Fars dilində təhsil almış azərbaycanlılara öz dillərində oxumaq asan deyildi. Ona görə də yaradılmış nəşriyyə ikidilli oldu
"Varlıq" nəşr olunan vaxtlarda Azərbaycan türkcəsində ədəbi dildə yazanları, danışanları barmaqla saymaq olardı. Bu yolda dərgi örnək rolunu oynamağa başladı. Ana dilini ancaq evdə, ailə çərçivəsində eşidən və bilən oxucular üçün bu dərgi həm əlifbanı, həm də bədii ədəbiyyatı əvəz etməyə başladı. Bu jurnal ikiyə bölünmüş xalqın hələlik mədəni və bədii təfəkkür baxımından qovuşmasında əvəzsiz rol oynadı.
Doktor Cavad Heyət kitablarında da eyni ədəbi tarixi missiyanı həyata keçirib."Azərbaycan ədəbiyyatına bir baxış" adlı əsərində C.Heyət XIII əsrdən müasir dövrədək Azərbaycan ədəbiyyatının şair və yazıçılarının həyat və yaradıcılığından bəhs edir. Doktor bu kitabı, əsasən, Şimal ədəbiyyatını İran azərbaycanlılarına yığcam şəkildə təqdim etmək məqsədi ilə yazmışdır.C.Heyət bunu da etiraf edib söyləyir ki, əsərin mükəmməl və ya kafi olması bəhs mövzusu deyildir. Məqsəd xalqı ədiblərlə daha yaxından tanış etmək və ədəbiyyatımız barədə bir fikir söyləməkdir...
Sonralar dil tarixi ilə ciddi məşğul olarkən o, Cənubda yaradılan ədəbiyyatla, türk xalqlarının qədim müştərək folkloru, yazılı ədəbiyyatı və əski türk şairləri ilə hərtərəfli məşğul olmaq zərurəti hiss edir.Araşdırma zamanı Azərbaycan, İran, Türkiyə ilə bərabər Avropada nəşr olunmuş qaynaqlara, kitablara dövri mətbuata, əlyazmalarına istinad edir.Doğma türkcədən başqa fars,ərəb,fransız dillərini də mükəmməl bilməsi tədqiqatçı alimə Azərbaycan tarixinə, ədəbiyyatına dair çox maraqlı və dəyərli faktların üzə çıxarılmasına imkan verir. Ona görə də Cavad Heyətin ədəbiyyat tarixi kitablarında adlarına ya az, ya da heç təsadüf etmədiyimiz şairlərə, ümumiyyətlə ədəbi tariximiz üçün çox dəyərli məlumatlara, mənbələrə rast gəlmək olar. Qeyd etmək yerinə düşər ki, bu əsərdə, Bakıda indiyə qədər çap edilməmiş, ədəbiyyat tarixi kitablarında adı çəkilməyən Şeyx Əlvan Şirazi, Qazi Abdulla xan, Təbrizli Kəlbalı, Şah Abbas Sani, Tərzi Əfşar, Dəruni, Matəmi, Mustafa Qulu xan və onlarla başqa şairlərimiz haqqında da məlumat verilir.
Bu şairlərin əksəriyyəti vaxtilə Azərbaycandan Şərq ölkələrinə, xüsusilə Türkiyəyə mühacirət edənlərdi.Təəssüf ki, ədəbiyyat tarixi mənbələrində bu məsələyə diqqət yetirilməyib.
Təbii ki, doktor Cavad Heyət yuxarıda adı çəkilən məqalələrində zəngin Azərbaycan ədəbiyyatını tam əhatə edə bilməzdi. Onun özünün də qeyd etdiyi kimi, əsas məqsədi cənublu oxucuları Azərbaycan ədəbiyyatı ilə tanış etmək olmuşdur. Bununla belə demək lazımdır ki, bir sıra nöqsanlarına baxmayaraq qeyd etdiyimiz kimi doktor C.Heyət Azərbaycan ədəbiyyatını ümumtürk ədəbiyyatı kontekstində araşdırmış və əsas üstünlüyü şairlərin doğulduğu, yaşayıb yaratdığı məkan faktorundan çox, onların hansı dildə yazıb yaratdığına, yəni dil faktoruna vermişdir.
Cavad Heyətin klassik irsin tədqiqinə həsr olunmuş məqalələri professionallığı, mənbələrə dərindən bələdliyi, obyektiv yanaşma tərzi ilə seçilir. “Varlıq” dərgisi isə Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin nəşrində, yeni-yeni xalq sənətkarlarının üzə çıxarılmasında, Azərbaycan klassik ədəbiyyatının öyrənilməsi və təbliğində bir araşdırma mərkəzi kimi fəaliyyət göstərir.
C.Heyətin "Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı" əsərində Azərbaycan folkloru geniş tədqiq olunur. Onun "Ədəbiyyatşünaslıq" kitabında və bu sahə ilə bağlı tədqiqatlarında isə müəllifin Avropa, Şərq və rus ədəbiyyatşünaslığının təcrübəsinə bələdliyi bariz hiss olunur və bu onun ədəbiyyatşünas kimi tədqiqatlarına yenilik gətirir. Cavad Heyətin folklor araşdırmaları folklor mövzusunun ən aparıcı istiqamətlərindən biridir. C.Heyət “Kitabi-Dədə Qorqud”la bağli yazılarında çoxlu yeni dəyərli fikirlər irəli sürür. «Varlıq»da «Dədə Qorqud» abidəsinə geniş yer verilməsi Cənubda folklorşünaslığın inkişafına müəyyən dərəcədə təkan vermişdir. Sovet dönəmində xüsusən də türkçülüklə bağlı digər tarixi abidələr kimi vulqar sosioloji yanaşma nəticəsində «Dədə Qorqud» da ziyanlı bir ədəbi mənbə hesab olunurdu. Lakin bütün türkdilli xalqların dili, ədəbiyyatı və mədəniyyətinin beşiyi başında duran və bu dastanların sistemli tədqiqi nəticəsində Şimalda qorqudşünaslıq xüsusi elmi sahə kimi diqqəti cəlb etməyə başladı.Xatırladım ki, bu abidələr Cənubda hələ ötən əsrdə 40-cı illərin əvvəllərindən mətbuatda - ADF-nin orqanı olan “Azərbaycan” qəzetinin səhifəsinə cıxmışdı. (Şimalda repressiya dalğasının hələ də əsdiyi o illərdə tək bir “türk” kəlməsinə görə ən azından Sibirə sürgün olunurdular-P.M.). «Varlıq»da bu yazılara müəyyən yer ayrılıb, ən görkəmli dilçi, folklorçu və etnoqraf alimlərin yazıları dərc edilib. Lakin həmkarlarından fərqli olaraq öz tədqiqatında Cavad Heyət bu dastanların Cənubi Azərbaycan tarixi-coğrafi məkanı ilə bağlı tərəflərinə xüsusi diqqət ayırmışdır.

Cavad Heyətin xalqa “əbavü əcdadını”tanıdan məşhur kitabı

İranda sonuncu inqilabdan sonra Azərbaycan dilinin elmi tarixi ilə doktor Cavad Heyət və doktor Həmid Nitqi məşğul olurdular. C.Heyət fars dilində çap etdirdiyi "Türk dilinin tarixi və ləhcələri" əsərini Pəhləvi rejimi zamanı İran dilçilik elminin və hakim ideologiyanın Azərbaycan dilinin özünəməxsus müstəqil və zəngin bir dil olmasını inkar etməsinə cavab olaraq yazmışdır. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə əsrin əvvəllərində publisist Mais Əlizadənin təbirincə desək,”İran türkləri” terminini dünyanın siyasət müntəxabatına daxil etmişdisə,əsrin sonunda doktor Cavad Heyət əsasən İranda yaşayan türklərin danışdığı ləhcələri tədqiq edən “Türk dili və ləhcələrinin tarixi” kitabını dünyanın türkologiya tarixinə daxil etdi.Sonuncu kitab İranda türkologiyanın təməlini qoydu və necə deyərlər, xalqa “əbavü əcdadını” tanıtdırdı.
Mahmud Kaşqarinin təxminən 950 öncə yazdığı “Divani lüğəti türk”, Əlişir Nəvainin isə 500 bundan qabaq qələmə aldığı“Mühakimətül-lüğəteyn” əsərlərinin davamı olaraq Cavad Heyət Azərbaycan dilinin leksik və qrammatik zənginliyini və onun bəzi üstünlüklərini göstərmək üçün iki dilin- azərbaycan türkcəsi və fars dilinin müqayisəli tədqiqinə həsr olunmuş “Müqayisətül lüğəteyn” əsərini yazdı.Məqsəd bu oldu ki, müxtəlif səbəblər ucbatından əsərlərini farsca yazan və farsca yazmağa meylli olan həmvətənlərinə Azərbaycan-türk dilinin daha böyük üstünlüklərə malik olduğunu göstərsin və onları doğma dildə yazıb yaratmağa təşviq etsin,həvəsləndirsin
C.Heyət bu iki əsərində İranın fars şovinistlərinə cavab olaraq Azərbaycan xalqının etnik və dil cəhətdən türk soyuna mənsubluğunu tutarlı örnəklərlə izah edib, bu xalqın dil, mədəniyyət, eləcə də etnik baxımdan türk xalqları qrupuna daxil olduğunu əsaslandırır.

Türklərin tarixi və ədəbi abidələri ətrafında araşdırmaları

C.Heyətin yazıları içərisində Azərbaycan tarixi problemləri də özünəməxsus yer tutur. Bu jurnalın səhifələrində Azərbaycanın tarixi keçmişi ilə bağlı olan bir çox məsələlərə toxunulması, mühüm problemlərin qoyulması özü milli oyanışı qidalandırmışdır. Bu yazılar içərisində Azərbaycan tarixinin ən mühüm düyün nöqtəsi olan oğuzların tarix boyu ölkəmizə gəlişi probleminə həsr edilmiş məqalələr xüsusi diqqət çəkir.
«Varlıq» dərgisi ümumiyyətlə folklor, türk xalqlarının mifologiyası, tarixi-mənəvi varlığı klassik ədəbiyyatı ilə bağlı araşdırma mərkəzlərindən biri sayıla bilər. Türklərin tarixi təşəkkülü, türk dünyagörüşü və mədəniyyətinin dünya sivilizasiyasında yeri, rolu haqqında silsilə tədqiqatlara öz səhifələrində yer ayırması «Varlıq» dərgisinin böyük tarixi xidmətləridir. Hələ Şimalda bu tipli tədqiqatların geniş vüsət almadığı bir vaxtda Cavad Heyətin türk dövlətləri, türk xalqları haqqında böyük informasiya tutumu olan məqalələrinin nəşri milli mənəviyyatımızın öz kökü, əsli ilə ilişgilərini üzə çıxartmaqda böyük rol oynayıb.
Qədim türk ədəbi nümunələri, yazılı qaynaqları haqqında Cavad Heyətin tədqiqatları ana dilli ədəbiyyatımızın tarixi kökləri barədə də da zəngin məlumat verir. Cavad Heyətin bu səpgili araşdırmaları «Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış» adı ilə Bakıda nəşr olunandan sonra «Varlığın» tarixi, ictimai və milli-mənəvi çəkisi haqqında təsəvvürlər daha da zənginləşdi. Əslində şovinist siyasət yeridən məmləkətdə bu tipli tədqiqatların nəşr edilməsi, Cənubda yaşayan soydaşlarımızın öz tarixi kökünə qayıdışı üçün zəmin hazırlayırdı. Şimalda isə uzun müddət türk xalqlarının tarixi birtərəfli, səthi öyrənilmiş və nəzəri baxımdan məlum qəliblərə əsaslanıb.
Cavad Heyətin, ümumilikdə isə «Varlığ»ın bu istiqamətdəki fəaliyyəti Azərbaycan türkləri üçün öz tarixlərini öyrənməkdə zəngin məlumat, informasiya vermək baxımından qiymətlidir. Cavad Heyətin türk tarixinə dair araşdırmalarında Azərbaycan faktoru əsas yer tutur.
Tədqiqatçı Azərbaycan xalqının türk xalqlarından biri, Azərbaycan mədəniyyətinin isə vahid, bölünməz ümumtürk mədəniyyətinin ancaq bir hissəsi olduğu qənaətindədir. Cavad Heyətin əsaslandığı ümumtürk ədəbiyyatı konsepsiyası hələ 1920-ci ilə qədər Əmin Abid, Abdulla Şaiq, İsmayıl Hikmət, Fuad Köprülü kimi ədəbiyyatşünaslar tərəfindən qəbul edilmiş, Azərbaycan ədəbiyyatı məhz ümumtürk ədəbiyyatı kontekstində araşdırılmışdır.
Azərbaycan ədəbiyyatını ümumtürk ədəbiyyatı kontekstində öyrənmək baxımından «Varlıq»da klassik irslə bağlı dərc edilmiş araşdırmalar da diqqətə layiqdir. Bu araşdırmalar sırasında əhatəli olması və ümumiləşdirmə dəyəri ilə Cavad Heyətin Azərbaycan ədəbiyyatına dair tədqiqatları xüsusi yer tutur.

Cavad Heyətin ən böyük əsəri –“Varlıq”

Cavad Heyət Şimal və Cənubdan asılı olmayaraq, bütöv Azərbaycanın dərd-sərinə səs verir. Bununla belə o, hər bir taya ayrılıqda aid olan problemləri də qəlbindən keçirərək onlarla yaşayır. Hələ sərhədlərin bağlı olduğu 1982-ci illərin qeydlərindən aydın olur ki, bu problemlərin mərkəzində onun üçün xalqımızın ən böyük faciəsi - 200 ilə yaxın olan ayrılıq dərdi durur. O yazır: "Biz bir elin övladları olduğumuz halda tarixin yaratdığı faciədən sonra 150 ildən bəri ölkələrimiz ayrıldığı üçün taleyimiz və problemlərimiz də ayrı-ayrı olmuşdur. Hələ XX əsrdə, yəni insanlar fəzaya və aya gedən əsrdə aramıza aşılmaz sərhədlər də çəkilmişdir"
Cənubla bağlı isə doktor Cavad Heyət 1978-1979-cu illər inqilabından sonra özünü daha böyük məsuliyyət və vəzifələr qarşısında hiss etmişdir. Qarşıda uzun illər Pəhləvi hakimiyyətinin azərbaycanlıları farslaşdırmaq siyasəti nəticəsində xalqın öz sırf milli-mənəvi inkişafından mərhum edilmiş bu böyük hissəsinin mədəni həyatının bütün sahələri üzrə inkişaf yollarının müəyyənləşdirilməsi və hazırlanması kimi mühüm məsələlər dururdu. Azərbaycanın vahid tarixi, ədəbiyyatı və mədəniyyəti xalqa çatdırılmalı, yazılı və ədəbi dilin formalaşması sahəsində çətin və mürəkkəb iş görülməli idi. Bütün bu işlərin ağırlığını Cavad Heyət öz üzərinə götürməklə yuxarıda adları çəkilən məslək, amal dostlarının birgə fəaliyyəti ilə qarşısında duran məsul işə başladı. "Varlıq" dərgisinin nəşri bu məsuliyyətli işin başlanğıcı idi.
Cənubi azərbaycanlıları özünə tanıtdırmaq, onları öz vahid mədəniyyətinin sahibi etmək işində ilk addım kimi ana dili problemini həll etmək zəruri idi. Cənubi Azərbaycanın qocaman yazıçı və şairi Həbib Sahirin dediyi kimi, xalqa "inqilabdan sonra verilmiş nisbi bir azadlıqdan" istifadə edərək, ilk növbədə, Cavad Heyət və Həmid Nitqi bir çox uğurlar qazana bildilər. Lakin ən çətin məsələ etnik dillərin statusunun müəyyən edilməsi idi.
Cavad Heyət özü "Varlıq"ın ilk saylarından məhəlli (milli) dillərin yerlərdə qeyri fars əhalinin ana dili kimi məktəblərdə azad şəkildə tədris olunmasını irəli sürmüşdü. Azərbaycanlı ziyalıların böyük bir dəstəsinin ümumi rəyini bildirən və bu qəbildən olan digər tələblər İİC Əsas Qanununda (Konstitusiyasında) öz əksini çox məhdud şəkildə tapmışdır. Belə ki, Konstitusiyanın XV maddəsində milli dillərdən danışıldıqda qeyd olunur ki, məktəblərdə fars dili ilə yanaşı milli ədəbiyyatların tədrisi azaddır. Aydındır ki, bu məhdud hüquq milli məktəblərdə, o sıradan Azərbaycan məktəblərində yalnız ana dili və ədəbiyyatının tədrisinə aiddir, təhsilin ana dilində aparılmasına isə imkan vermir. Qabaqcıl ziyalılar tərəfindən Azərbaycan dilinin Azərbaycan xalqının rəsmi dili hesab edilməsi, İran universitetlərində Azərbaycan dilinin rəsmən tanınması, onlarda Azərbaycan dili və ədəbiyyatı kafedralarının yaradılması, milyonlarla azərbaycanlının yaşadığı Tehranda ikidilli məktəblərin açılması və dərs kitablarının hazırlanması haqqında haqlı tələbləri isə əslində cavabsız qalıb. XV maddənin göstərilən məhdud imkanından belə real istifadə olunmayıb.
Göstərilən tələblər həyata keçirilməsə də, qabaqcıl ziyalıların ön cərgəsində gedən Cavad Heyət və "Varlıq" dərgisi bu sahədə öz işini və tədbirlərini davam etdirib. Azərbaycanın milli mədəni ehtiyaclarından bəhs edən türkdilli dərgilər artıq 1982-ci ildən etibarən bağlandığı halda, bunlardan təkcə "Varlıq"ın öz fəaliyyətini bu günədək davam etdirməsini nəzərə alsaq, onun naşir və yazarlarının üzərinə nə dərəcədə böyük məsuliyyət düşdüyünü təsəvvür etmək olar. Vaxtaşırı öz xəbis niyyətlərini büruzə verən paniranistlər Cavad Heyətin yeni-yeni yazılarında öz layiqli cavablarını alırlar.
Beləliklə, hörmətli alim doktor Cavad Heyətin elmi-publisistik fəaliyyətindəki bir sıra yazılara, onlardakı bəzi mühüm məsələlərə salınan ötəri nəzər, onlara verilən qısa şərhlər belə ustadın bütöv Azərbaycan uğrunda yanan ürəyinin döyüntülərini eşitdirir, şimallı-cənublu bütün Azərbaycan türkləri üçün yorulmaq bilmədən çalışdığını, yazıb-yaratdığını nişan verir.İran tüklərinin milli şüurunun oyanmasında əvəzsiz iş görmüş “Varlıq”dərgisi kimliyini tanıyan Türklüyü ilə fəxr edən yeni bir nəslin də yetişməsinə səbəb olub. Və "Varlıq"ın bu günədək öz varlığını yaşatması da dərgini təmənnasız, öz şəxsi vəsaiti ilə nəşr edən doktor Cavad Heyətin həmin qibtə ediləcək dəyanəti ilə bağlıdır.
Doktor Cavad Heyət tək Azərbaycan xalqı üçün deyil, bəlkə, bütün İran xalqları, həm də müsəlman və türk dünyası üçün qiymətli, əvəzedilməz şəxsiyyətdir.
O,xalqımızın çarpan ürəyi,söylər dili, ağlar gözüdür.O yalnız başına bir ulusun simgəsi sayılır.O,yoxluq kuragında Varlıq toxumu əkən,qanı ilə suvaran yaşlı bağbandır.O özünü amacına,xalqına həsr etmişdir.İndi dr.Cavat bir fərd deyil,bir ulusdur,min bir qələm,Azərbaycanın sinəsində yaşayan milyon ürəkdir.Şünki o qaranlıqlara qarşı mum kimi əriyərkən,tariximiz damarına axmış,xalqın varlığına yayılmışdır.Ona görə də dr. Cavad Heyəti təbrik etmək bir xalqı ağırlamaq deməkdir.”- Bu xoş diləklər”Varlıq”dərgisinin yazarlar heyətinə daxil olan Əziz Möhsini,Mir Hidayət Həsari, İsmayıl Hadi,Səməd Sərdarniya,RəhimRəisniya,Əlirza Sərrafi,Məhəmmədrza Heyət,Həsən Məcidzadə,İbrahim Rəfrəfin 6 öncə ünvanlanmış təbrik məktubudur.Gəlin biz də bu təbrikə qoşulaq; Çox yaşayın,yaradın.Siz yaşadıqca bu milləti də dirçəldib yaşadırsınız doktor!
"525-ci qəzet"

Read More

Əsil məhəbbətin gücü qarşısında ölüm geri çəkilir

“Xəstə idim, ölümü gözləyirdim. Hər gün ölüb dirilir, o ağrılara təkrar-təkrar dözməli olurdum.Bəzən mənə elə gəlirdi ki, bu ağrılar mənim həyatda olmağımın yeganə sübutudur.
Ümidsizlik uçurumuna yuvarlanmışdım, çabalayır, ordan çıxmağa çalışırdım, insan sevgisinin zorla közərən atəşi məni çəkib aparırdı, amma haraya – bilmirdim…
Var gücümlə mübarizə aparır, təkrar-təkrar məğlubiyyətə düçar olur, ümidsizliyə qapılırdım, ancaq yenə də güclünün rəhminə təslim olmurdum.
Çünki məndən güclü yalnız bir şey vardı – o da ölümdü.”

Bu monoloq–xitab istedadlı qazax yazıçısı və ədəbiyyatşünası Nemət Kelimbetovun «Ümidimi itirmək istəmirəm» povest-monoloqunun başlanğıcından götürülüb.Əsərin müəllifi povest-monoloqda ruhi  və  cismani əzablarla dolu olan həyatındakı ağrı-acılı fraqmentləri qələmə alıb.    Nemat  Kelimbetov bu əsəri onu ölümün caynağından alıb, həyata qaytaran fədakar və sədaqətli türk qadını – həyat yoldaşı Kuanışa ithaf edib.
Əsərdə qəflətən qəzavü-qədərin gətirdiyi xəstəlikdən bədəni iflic olan,cəmi bir ilə yaxın ömrü qalan 35 yaşlı bir cavanın  həyat tarixçəsindən bəhs olunur. Bütün məhrumiyyət və uğursuzluqlara rəğmən o yaşamaq istəyir,yaşamaq uğrunda mücadilə aparır. Aradan illər keçəndən sonra sağlam həyat tərzinə qayıda bilir.Buna o güclü həyat eşqi,möhkəm xarakteri və həyat yoldaşının ona olan sonsuz sevgisi sayəsində nail olur.
Əsərin qəhrəmanlarının həyatda prototipləri var. Biri yazıçının özü , digəri onun həyat yoldaşı. Əsəri avtobioqrafik  də  adlandırmaq olar,sənədli də. Nədən sənədli? Çünki orada müəllifin özünün həyata, gələçəyə tükənməz inamı ilə bağlı yaşadığı gerçək,həqiqi hisslər əks olunur.Bundan sonra mən necə yaşayacağam? Ercan özünə etirafını bu sualla başlayır. Gözlərimiz önündə  bu qazax ziyalısının 35 ildəki həyatı ötüb keçir. Kənddə keçirdiyi qayğısız uşaqlıq çağları, duzlu-şirinli tələbəlik illəri xoşbəxt evlilik həyatı, Gövhər, iki balaca oğlu. O illərdə necə bəxtəvər, qayğısız idi. Sevib seçdiyi Gövhər ona görə institutu atmışdı,  onun bir sözünü heç zaman iki eləməmişdi. Amma o Gövhərə  uzaq səfərlər, növbənöv hədiyyələr, firavan həyat və bu kimi söz verdiyi vədləri yerinə yetirməmişdi. Ona heç düz-əməlli nişan üzüyü də almamışdı. Amma Gövhər bunu heç zaman nə xatırlatmış, nə də üstünü  vurmuşdu.
O həyatında heç kimə borclu qalmamışdı. Tək Gövhərdən savayı. Bundan sonra həyatını ona həsr edəcək, ona verdiyi vədləri yerinə yetirəcək.O, həm də iki oğlunu böyütməli, himayə edib ayağa qaldırmalı,onlara arxa olmalı idi.Özünün dediyi kimi onun ölməyə ixtiyarı yox idi.
Bu 10 ildə insanın tab gəitrə bilməyəcəyi ağrı, acılar çəkmişdi.
Əslində həyatın ona çəkdirdiyi bütün bu iztirab və sarsıntılardan sonra, o sərtləşib,vahiməyə düşüb sınmalıydı,eləcə də həyatdan əl üzüb özünə qapana da bilərdi. Amma belə olmadı.  O həyatdakı bütün ümidsizliklərə baxmayaraq öz gücünə inandı,özünə güvəndi. Həyatını yaşamağa və həyat  sevincini duymağa davam etdi.    Hər şeyə rəğmən özündə yeni qüvvə tapdı,həyatına yenidən davam etdi.
Ölüm yatağında olanda belə  yenə Gövhəri düşünürdü. –  ” Birdən bəxtim gətirməsə, xəstəxanadan  sağ çıxmasam, onda necə? Doğrudanmı, onda mən sənin gözündə əbədi olaraq soyuq,hissiyatsız, eqoist, bir adam olaraq qalacam?
Mən bu  vəziyyətlə barışmaq istəmirəm.”
Povest-monoloq  insan və onun həyat fəlsəfəsi konsepsiyası üzərində qurulub. Xeyirlə şərin mübarizəsi ilə bağlı  əsərdə  maraqlı bir epizodla rastlaşırıq.
Bəkir adlı bir xudpəsənd qohumu Ercana “ürəyi yananlıq” edib demişdi  ki, “başına gələn bu bəla sənin sonun deməkdir. Belə situasiyalarda  gərək  çəsarətli olasan. Bu yaxınlarda bir oğlan səninkinə bənzər, sənin kimi  çox  ağır vəziyyətə düşmüşdü. Amma o, bu  vəziyyətdən ən düzgün  çıxış yolunu tapdı, özünü asdı.
Bu  cəsarətli hərəkəti ilə bütün problemləri dərhal  həll etdi. İnsan bəzən öz məğlubiyyətini dərk edə bilmir,  qəzaya uğradığını hiss eləmir.”
Bu dedikləri azmış kimi Ercanın düçar olduğu xəstəlik ucbatından düşdüyü ağır vəziyyətdən istifadə edir.Və  onu  birdəfəlik sarsıtmaq, həyat eşqini söndürmək üçün bu tamahkar və rəzil insan sözünə belə yekun vurur. ” – Aydındır,sənin buna  cəsarətin  çatmaz. Ay yazıq, sən artıq heç kimə lazım deyilsən! Bir özün fikirləş, sənin burda canlı meyit kimi uzanıb qalmağının kimə xeyri var?!…
Ercansa bilirdi ki, danışmağa başlayıb, onunla mübahisəyə girişsə, bu murdar adama daha iyrənc  çətinliklərə əl atmaq üçün yeni bəhanələr  vermiş olacaq. Elə buna görə də onu qovmamış, özlüyündə belə düşünmüşdü: ”Sən sadəcə zahirən  sağlam, möhkəm görünürsən. Daxilən  çoxdan  çürümüsən. Çoxdan ölüsən!  Mən yataq  xəstəsi olsam da, ruhən  çox  güclüyəm. Dünyada baş verənlərə  sevinirəm. İnsanın  xoşbəxtliyinin  nə olduğunu yaxşı bilirəm. Ürəyim yerindədir.Əl-ayağım işləməsə də, canlı insanam. Mən bu dünyanı  sənin kimi canlı ölüdən yaxşı görür, yaxşı duyuram!”
Povest boyu yazıçı insan, onun taleyi, mövcudluq, həyat haqqında həqiqəti üzə çıxarmaq istəyir.
Müharibədən iki çəliklə geri dönən atası yorulmaq bilmədən kətmənlə bağ-bostanda çalışırdı. Altı uşaq olsalar da, valideyinləri  sonralar Leninqrad  blokadasından evakuasiya  və  Qafqazdan  deportə olunmuş  on uşağa da  sahib durub onları qanadları altına almışdılar. Bu qədər uşağı yedirmək, geyindirmək və sağlam böyütmək üçün ata- ananın gecə -gündüzü yox idi. Üstəlik də iki otaqlı evə güclə yerləşə bilirdilər. Ercan ağır müharibə illərinin uşağı idi. Həyatın çətin üzünü hələ kiçik yaşlarından görmüşdü. Amma heç zaman indi olduğu kimi çıxılmaz  duruma düşməmişdi.
Əsərdə  Ercan dayısından söhbət açır. Müharibədə ayaqlarını itirən və primitiv əlil arabası ilə hərəkət edən dayısı kənd əhlinin tələbini ödəyən həsir zənbillər və s. düzəldirdi.Pula ehtiyacı olduğu halda  onları satmır, bağışlayırdı. Kənddə onun  böyük hörməti vardı. Dayısı bir dəfə onu bərk təəcübləndirir. Bir gün yaz  ayının ortalarında  Laləli deyilən və kənddən xeyli aralıdakı çöldə yaşıl otlaqların arasında  güclə sezilən bir nəfəri görür. Diqqətlə baxıb onu tanıyır. Qan-tər  içində yaz çiçəklərini toplayan adam onun dayısı idi. Geri dönəndə bərabər  dayısıgilə gəlirlər. Evə qayıdanda gülləri suya qoyurlar. Dayısı vanna otağına keçib yuyunur,üzünü qırxır. Üstəlik qəşəng bir  köynək geyib geri qayıdır.Ercan onun harasa gedəcəyi ilə maraqlananda o heç nə demir. Beləcə bərabər otururlar. Dayısının yoldaşı işdən qayıdanda hər şeyi başa düşür. Sən demə həyat yoldaşının o gün doğum günü imiş…O gülləri dərib yığmağı kiməsə tapşıra bilərdi. Amma qan-tərə batıb əziyyətlə yığdığı çiçəkləri, özü toplamışdı. Bunun ayrı mənası vardı…
Əsərdə romantik bir səhnə ilə qarşılaşırıq.Povestin qəhrəmanı Ercan səhər  erkəndən günəşin çıxmasını  seyr edir.Təbiətin bəxş etdiyi o ecazkar gözəllikdən vəcdə gəlir, duyğularını Gövhərlə bölüşür; “ Gövhər!  Biz  səhərin açılmağına, günəşin doğmağına sevinirikmi?  Əgər sevinmiriksə onda özümüzü ən gözəl anlardan məhrum etmiş oluruq. Səma üzərində qızıl şəfəqlərin necə doğduğuna tamaşa  edərkən alınan həzz  heç nə ilə müqayisə edilə bilməz. Mən bunu ilk dəfə o gecə dərk etdim. Gündəlik qayğılar başımızı o qədər  qatır ki, həyatda var olan bir çox ecazkar, gözəl şeyləri gözdən qaçırırıq.”
Ətrafımızdakı  adi bir şeylərdən, təbiət gözəlliklərindən duyğulanıb zövq almaq, onu ilham mənbəyinə çevirmək hər insana  nəsib olmur. Gözəlliyi  görmək,duymaq,ondan həzz almaq qabiliyəti görünür hamı da eyni olmur.Və bu həzzi  günboyu yaşatmaq, onu enerji mənbəyinə  çevirmək az adamın payına düşür.
İnsanlar sahib olduqları nə varsa,onu itirəndən sonra dəyərini anlayırlar. Bunu  gec dərk edirik, sonunda bu çox kədərli olur. Ercan da müdrikcəsinə belə düşünür” ölüm ərəfəsində həyatın necə vaz keçilməz olduğunu anlayarkən duyduğun kədər  qədər acı şey yoxdur.Bu barədə düşünəndə içim sıxılır, ürəyim  ağrı-acı ilə dolur. Bütün bunlara baxmayaraq həyatın nə olduğunu anlamaq üçün xoşbəxtəm, bunu gec də olsa başa düşdüm.
Ercan şekspirsayağı  “olum və ölüm”  dilemması konusunda  “ Ölmək çətin deyil,yaşamaq çətindir” söyləyib  monoloqunu belə davam etdirir.
-Həyatdan qaçanların özləri özlərinə ən ağır  cəzanı verməyiblərmi?
Bu əsərin qəhrəmanının prototipi yazıçının özüdür və o həyatda hər şeydən öncə özünü qurub-yaratmağa çalışan bir nasirdir. Müəllifin hər bir cümləsində onun həyat haqqında düşüncəsi dayanır, mətn boyunca qabarıqlaşır. Əsərə bir az hissi-emosional, həm də dərindən baxdıqda idrakla duyğunun vəhdətini hiss edirsən.
Ercanın gəldyi qənaətə görə, bəzən insan özünün kim olduğunu bilmir. Ercan etiraf edir ki,özünün kim olduğunu yalnız “ Sabah əməliyyat olunacaqsan”sözlərini eşidəndən sonra anlayıb… “Özünü yaxşı  tanımaq üçün ciddi sınaqlardan keçmək lazımdır. Dəmirin nə keyfiyyətdə olduğunu yalnız onu oddan,sınaqdan keçirdikdən sonra bilirlər.”
Ercan üzünü oxucuya tutub belə bir sual verir. Fantaziyasız yaşamaq olarmı? Bu sualı özü çox dolğun cavablandırır.” Məhz arzularımız bizi böyük əməllərə,böyük işlər görməyə ruhlandırır,bizi irəliyə aparır. İnsan ta qədimdən göydəki ulduzlara  çan atmasaydı, uzaq planetlərə ayaq basmağı arzulamasaydı, belə səyahətlər haqqında maraqlı əsərlər  yaratmasaydı bu gün  raketlər, kosmik gəmilər uçardımı?…
Arzu insanın qanadıdır. Bəs nə üçün biz böyüyəndən sonra daha  xəyala dalmaq istəmirik. Əksinə, fantaziyalara qapılan insanları lağa qoyur, onları avam, sarsaq hesab edirik…Axı, mədəniyyətin əldə etdiyi nailiyyətlər əslində insan fantaziyasının məhsuludur.”
Doğrudan da yaşadığımız informasiya əsrində biz arzularımızın əlindən tutub xəyallara dalmağa  vaxt tapmırıq. Arzuları gerçəkləşdirmək üçünsə səmavi pilləkənlərə qədəm qoyurmuş kimi hər an ona daha da yaxınlaşmaq  yollarını yadırğamışıq.
Ercan  kəşfləri ilə bütün  dünyanı heyrətə gətirən  Henrix  Şlimandan belə bir örnək gətirir. Səkkiz  yaşlı Henri anasına söz verib, and içir ki, – ana,mən hökmən qədim Troyanı axtarıb tapacam! O vaxt onun bu sözünə heç kəs  ciddi yanaşmayıb, ancaq bu uşaq böyüyüb arzusunu və sözünü gerçəkləşdirib.
Müəllifi bu əsəri yazmağa vadar edən nə idi görəsən? (Bu povest-monoloq yazıçının ilk bədii qələm təcrübəsidir – P.M.) Ercan xəstəxanada həyatın dəhşətli burulğanına düşüb, uzun müddət yataqda  hərəkətsiz qalanda çox adamlarla tanış olur. O da özünü o  cür yatağa məhkum  hiss edirdi. Özü bu haqda yazacaqdı; ”Bir  gün anladım ki, mən bu insanlar  haqda yazmalıyam. Onların hədsiz  cəsarətlərini, sarsılmaz iradələrini açıb  göstərməliyəm.
Bəli hökmən yazmaq lazımdır!”
Təbii ki, müəllifin özü də haqqında yazacağı bu insanlardan biri  idi.
Müəllifin  o zaman yenicə başladığı yazıçılıqla bağlı yazdığı fikirlər çox maraqlıdı. Kim anadan dərhal yazıçı, daha  doğrusu usta  doğulub. Nemat Kelimbetova görə  heç kim anadan dərhal yazıçı,daha  doğrusu usta  doğulmayıb; ”Ustalıq –çoxlarına nəsib olmayan dərkedilməz  bir  sirdir.Əgər dilimizin lüğət tərkibində “yazıçı” sözü olmasaydı,onun əvəzinə “söz ustası”, “dil zərgəri” ifadələrini işlədərdik.
Kitabı oxuduqca  müəllifin fəlsəfi fikirlərinə, aforizmsayağı deyimlərinə heyran qalmamaq, həm də onunla razılaşmamaq olmur.
“Bir manat oğurlayana oğru deyirik,onu rüsvay edirik, cəzalandırırıq. Düz də eləyirik! Oğurluq eləmək olmaz! Ancaq  vaxtımızı oğurlayanları oğru  hesab etmirik, buna görə onlara gözün üstə qaşın var” da demirik. Amma dərindən  fikirləşəndə oğurlanmış  pulu da, əşyanı da geri almaq, yaxud əvəzini ödəmək mümkündür. Ancaq oğurlanmış vaxtı heç  cür geri ala bilməzsən. Havayı yerə  demirlər ki, itirdiyin bir günün yerini bir ilə doldura bilməzsən.”
Nemət Kelimbetov  özünəməxsus təhkiyəsi ilə dünyanın, yaşamın fəlsəfi dərkinə, çözümünə yönəlmiş çox oxunaqlı bir həyat tarixçəsini yazıb. Sonucda da  həyat həqiqətlərini –yaşadıqlarını ibrət ola biləcək, düşündürəcək şəkildə çatdırır.
Bu baxımdan da kitabda aforizm xarakteri daşıyan fikirlər,çümlələr çoxdur.Kitabın ayrı-ayrı hissələrində sevgi, nifrət, səxavətlilik, təvazökarlıq, hiyləgərlik,inam, həyatın qanunları kimi  xüsusiyyətlər barədə dərin fəlsəfi düşüncələrə rast gəlmək olar. Onlarda bəzilərini örnək kimi vermək yəqin yerinə düşərdi.
-          İnam – böyük qüvvədir.
-          Yalnız öz gücünə inanan insan arzusuna nail ola,bu yolda ən yüksək zirvələri fəth edə bilər.
-           Kim bu dünyada özünə güvənən, özünə inanan insandan güclü ola bilər.
-          Əgər mən özümə inanmasaydım, həyata bu qədər bağlı olardımmı?
-          İnsan ürəkdən bağlanmadığı bir şeyi həqiqətən sevə bilməz.
-          Bir insanı, onun yaşadığı dünyadan ayrı sevmək olmaz.
-          Bir damcı suda bütün dünya okeanı əks olunur.
-           İnsan öz iradəsini idarə etməli, vicdanın səsinə qulaq  asmalıdır
-          Adi, gündəlik hadisələrin inam hissiyyatını korşaltmasına imkan vermək olmaz. Onları daim yeniləmək lazımdır, yoxsa dünyanı bir rəngdə görməyə vərdiş edər, heç nəyə  heyran qala,təəccüblənə bilmərik.
-          Heyran qalmalı, təəccüblənməli bir şey  yoxdursa, yaşamağa dəyərmi?
Nemat Kelimbetov bu  povest-monoloqda oxucusuna ünvanlamaq istədiyi mesajı çatdırmağa çalışır. Mesaj isə belədir: İnsan öz təxəyyülünü materiyaya çevirə bilər. Yəni insan istəsə əlçatmaz görünən hər şeyə çata bilər. Bu sənədli povestin sonunda biz  möcüzə ilə qarşılaşırıq. Nemat Kelimbetov  özünün yaşadığı həyat hekayətində  göstərdi ki,mümkün olmayan heç nə yoxdu.
“Ümidimi itirmək istəmirəm” povest-monoloqu dünyanın bir çox dillərinə tərcümə olunmuşdur. Azərbaycan dilinə isə 2013-cü ildə tanınmış tərcüməçi Tehran Vəliyev çevirmişdir.
İlk bədii əsərini Nemət Kelimbetov 1981-ci ildə qələmə alıb. Onun ”Mən kasıb deyiləm, amma  kədərliyəm”, “Həyat nəhri”,”Oğluma məktub”, “İxtiyarlar”, “Heç vaxt təslim olma” və  digər əsərləri var. Bundan başqa o tərcüməçilik fəaliyyəti ilə də məşğul olur. Qazax dilinə 10-dan artıq əsər  çevirib. Ukraynalı yazıçı Vasili Kozaçenkonun İldırım”, özbək yazıçıları Səid Əhmədin ”Horizont”, Primqul Qadirovun  “Ulduzlu gecələr” bu sıradandır.
” Oğluma məktublar ” essesi yalnız oğluna deyil, mənsub olduğu xalqın bütün oğularına ünvanlanıb.
Qəlbi riqqətə gətirən bu essedə  Nemət Kelımbetov başda  ana-ata olmaqla hər  insan övladının tarixi kökü mənasında işlənən ” yeddi arxa dönəni” , kişilik şərəfi və ləyaqəti, nəsillərin salnaməsi, onun davamlılığı və  ailə bağlarının önəmliyindən bəhs edir.
Onun söhbət-dialoq şəklində yazılmış “Qısqanclıq” adlı kitabında qısqanclıq, paxıllıq kimi mənfi keyfiyyətlərdən bəhs olunur. Başqasının yaşayışına, var-dövlətinə və s. qısqanclıqla yanaşmaq yaxşı hal sayılmır, çünki ömür o qədər gödəkdir və onu belə pis keyfiyyətlərə sərf etməyə dəyməz.
“İxtiyarlar”  esssində   Kelimbetov yaşın dəqiq fəlsəfi təyinatını verir. Qoca, ixtiyar, ağsaqqal arasında fərq yalnız yaşlamı ölçülür? Hər bir yaşlı adam ağsaqqal adlandırıla bilərmi? Essede bu məsələ qoyulur.
2010-cu ilin oktyabrında  ölümündən bir müddət əvvəl onun yaradıcılığına dünya ictimaiyyəti tərəfindən dəyər veridi . Nemət Kelımbetov Franz Kafka adına Beynəlxalq Ədəbiyyat Mükafatına layiq görüldü.
Nemət Kelimbetovun adı Qazaxıstanın elm adamlarının içində də iftixarla çəkilir . O əski türk yazılı ədəbiyyatını öz ölkəsində ilk dəfə araşdıran alimlərdəndir. Onun əski türk ədəbi abidələrinə aid onlarla monoqrafiyası var.”Əski türk poeziyası ənənələrinin  Qazax ədəbiyyatında izləri”,  “Qazax ədəbiyyatının qaynaqları”,  “Qədim dünya ədəbiyyatı” , “Qədim ədəbiyyat abidələri” və  b. bu sıradandır. Nemat Kelimbetov Qazax  ədəbiyyatının köklərinin saka və hunların zamanından başlamasını elmi əsaslarla göstərə bilib..Bunula o Qazax ədəbiyyatının b. e.ə. YIII əsrdə deyil,ondan da min il əvvəl yarandığını sübuta yetirib. Məhz elə bu yetənəkliyinə görə  türk sərkərdəsinin adını daşıyan “Gültəkin” ödülünə layiq görülüb.
 "Ayna" qəzeti. 28 fevral, 2014
Источник: http://www.ayna.az/2014/esl-mehebbetin-gucu-qarsisinda-olum-geri-cekilir/

Read More

"Molla Nəsrəddin"dən 14 yaş böyük olan satirik nəşr nümunəsi - "Şəbnamə"

"Molla Nəsrəddin" jurnalının Azərbaycan mətbuatı tarixində ilk satirik mətbu orqanı olduğu elm aləminə çoxdan bəllidir. İstər-istəməz məntiqi bir sual yaranır? Görəsən "Molla Nəsrəddin"nə qədər ana dilində ona bənzər bir mətbu nümunəsi var idimi? Və "Molla Nəsrəddin"nin yaradıcısı Mirzə Cəlilin o barədə məlumatı olubmu?

Mənbələrdən öyrənmək olur ki, XIX əsrin 90-cı illərində, iki yerə bölünmüş Azərbaycanın o  biri hissəsində - Cənubi Azərbaycanda,  Təbriz şəhərində 1892-ci ildən başlayaraq "Şəbnamə" adlı kiçik formatlı mətbu nümunələri görünməyə başlayıb. Onun səhifələrində xalqı narahat edən sosial problemlərə toxunulur, mövcud quruluşdakı çatışmazlıqları tənqid edən kəskin yazılar hazırlanırdı.

Gizli üsulla çap olunan "Şəbnamə" adətən geçələr qapı və divarlara yapışdırılırdı. Səhər açılanda artıq əhalinin gur olduğu bazar, məktəb və mədrəsələrdə yayılır, əldən-ələ gəzirdi. Gecələr yayılandığı üçün də adı "gecə vərəqləri" mənasını daşıyırdı.

O dövrdə dövlət qəzetləri çox zaman maraqsız və cansıxıcı olduğundan çətinliklə satılır, əhalinin müəyyən bir qisminə məcburi abunə formasında paylanırdı. Belə "darıxdırıcı" ruznamələr (farsca qəzetlər anlamındadır - P.M.) xalq arasında ruznamə-zornamə adını qazanmışdı. Belə qəzetlərdən birini vaxtilə M.F.Axundov "İran"  qəzetinin münşisinə..." məqaləsində kəskin tənqid etmişdi.

Lakin pulsuz yayılan, icərisi baməzə, duzlu yazılarla və gülməli şəkillərlə bol olan iri vərəqələri sadə xalq böyük həvəslə oxuyurdu. Savadlıların barmaqla sayıldığı o dövrdə bu qəzetə maraq o qədər çox idi ki, bəzən məhəllə-məhəllə gəzib, onu oxutdurmaq üçün yazı-pozunu bilən adam soraqlayırdılar.

Haqqında söhbət açdığımız qəzetin naşiri və redaktoru istedadlı publisist Əliqulu Səfərov idi. Güneyli araşdırmaçı Səməd Sərdar Niyanın yazdığına görə Ə.Səfərov cavan yaşlarında atasının yanında Rusiya və Türkiyədə ticarətxanaların idarəsi ilə məşğul olurdu.(Onun Səfərov soyadını kullaması da görünür Rusiyada olduğu dövrlərdən başlamışdı-P.M.)  Bu ölkələrdə İran hökuməti tərəfindən sürgün edilmiş siyasi mühacirləri və yerli mütərəqqi fikirli ziyalılar ilə sıx təmasda olurdu. Sonralar xalqa xidmət etməkdən ötrü ticarəti tərk edib vətənə dönür.

Maarifçilik hərəkatının önündə gedən ziyalılar həmin illərin 80-ci illərindən etibarən ölkəyə fayda gətirmək və xalqa əməli xidmət etmək niyyətilə yeni məktəblər, kitabxanalar açır, elmi-bədii kitabların yazılması, tərcüməsi və çapı ilə məşğul olur, yeni qəzet və jurnallar təsis edirdilər. Dövrün ən qabaqçıl zümrəsini təşkil edən bu ziyalılar çox zaman gizli cəmiyyətlər, siyasi qruplar daxilində birləşərək, mövcud quruluşa qarşı mücadilə aparırdılar.

Belə ziyalılardan biri də Əliqulu xan Səfərov idi. O, ölkəsini konstitusiya ilə idarə olunan, hər sahədə inkişaf etmiş, xarici istismarçılardan asılı olmayan azad bir dövlət kimi görmək istəyirdi.

Ə.Səfərov qəzeti xalqı oyatmağın ən təsirli vasitələrindən biri hesab edirdi. Əvvəlcə  o öz həmfikirləri ilə bərabər gizli bir mərkəz yaradır. "Gizli əncümən" adlanan bu mərkəzdə Əliqulu Səfərovla yanaşı dövrün görkəmli vətənpərvər ziyalıları M.Tərbiyət, S.M.Şəbustəri, H.Ədalət iştirak edirdilər. 1892-ci ildə Ə.Səfərov Təbrizdə qeyri-leqal olaraq "Şəbnamə" adlı, kiçik ölçülü satirik qəzet - vərəqə buraxmağa nail olur. Ə.Kəsrəvinin yazdığına görə Ə.Səfərov "Gizli əncümən"in üzvü olmaqla bərabər Məhəmmədəli Mirzənin gizli polis rəisi idi. Məhəmmədəli Mirzəyə gələn raportlar, məktublar Əliqulu xanın əlindən keçirdi. O bu vəzifəsindən istifadə edərək əlbir və həmfikir olduğu yoldaşlarını polisdən qoruyur, həm də ölkədə baş verən cinayətləri, mənfi halları açıb "Şəbnamə"də yayır geniş kütlələri xəbərdar edirdi.

XIX əsrin sonlarında İranda, eləcə də Cənubi Azərbaycanda yerli feodallara, yadelli inhisarçılara, şah rejiminə qarşı narazılıqlar getdikcə əhali arasında kəskin şəkil alırdı. Sonralar tarixdə "Tənbəki üsyanı", "Zeynəb paşa" və s. adı altında ingilislərin tütün inhisarına, yerli feodalların taxıl möhtəkirliyinə qarşı baş verən xalq hərəkatları o dövrün mətbuatında; ölkədən xaricdə nəşr olunan mühacir mətbuatında və ölkədəki gizli nəşriyyələrdə öz əksini tapmışdı.

Ümumiyyətlə, o dövrdə "Şəbnamə" adı altında  gizli çap olunan nəşr nümunələrinə çox rast gəlmək olardı. Məşrutə inqilabı ərəfəsində  dövrünün gizli halda yayılan qəzet, vərəqə və bəyannamələrə də şəbnamə deyilirdi.

Satirik ruhlu bu kiçik ölçülü qəzet və ya vərəqələrdə dövrün Əliqulu Səfərov, Mirzə Həsən Rüşdiyyə  Məhəmmədəli Tərbiyət kimi mütərəqqi ziyalıları İranın real ictimai-siyasi vəziyyətini açıb göstərir, xalqı müstəmləkəçilərə və istibdada qarşı mübarizəyə səsləyir, ölkədə islahatlar keçirilməsinə, qabaqcıl ideyaların yayılmasına səy göstərdilər.

"Şəbnamə"nin nəşri tarixi ilə bağlı ingilis şərqşünası Edvard Braunun 1914-cü ildə Londonda çap etdirdiyi "Müasir İranın ədəbiyyat və mətbuat tarixi" kitabında  (E.Braun bir müddət İranda yaşamış, elmi tədqiqat işi aparmışdır. O İran ədəbiyyatı, Məşrutə inqilabı tarixi və s. əsərlərin müəllifidir. O Cənubi Azərbaycanın görkəmli ziyalılarından olan M.Tərbiyətlə yaradıcılıq əlaqəsi saxlayırdı. E.Braun İngiltərəyə qayıdarkən onun "İran mətbuat tarixi" adlı əlyazmasının üzərində işləmiş öz əlavələrini və o dövrdə İranın Rəşt şəhərində İngiltərə səfərətxanasının konsulu işləyən Rabinonun da yerli mətbuatla bağlı qeydlərini oraya daxil edərək ayrıca bir əsər kimi çap etdirmişdir. Kitabın əvvəlində əsərin əsl müəllifinin M.Tərbiyət olduğunu da xüsusi vurğulamağı unutmamışdır) "Şəbnamə"nin 1892-ci ildə Təbrizdə meydana gəldiyini, müntəzəm deyil, müvafiq vaxtlarda çap olunduğunu, redaktorunun və oradakı bir çox məqalələrin müəllifinin Əliqulu xan Səfərov olduğunu və çox zaman Ağaqulu imzasından istifadə etdiyini, gizli çap olunub yayılandığını, yeni ideyalarla zəngin, çox düşündürücü və satirik olub səhifələrinin əksəriyyətinin karikaturalarla bəzədildiyini qeyd edir, onu çox yüksək qiymətləndirirdi. Ən başlıcası isə E.Braun nüsxəsi günümüzə qədər gəlib çıxmayan bu qəzetin saylarından birini 1906-cı ildə gördüyünü yazır, oxucuları "Şəbnamə"nin satirik üslubu ilə tanış etmək üçün qəzetdəki yazıları örnək gətirir.

Həmin saydakı məqalələrin birində o dövrdəki çörək qıtlığı ilə bağlı dükan-bazarladakı qarma-qarışıqlıq və zorakılıqdan bəhs olunur: "Dünən xidmətçini səhər qəlyanaltısı üçün bazara  çörək almağa yolladım. O səhər erkəndən çıxdı, evə 3 saatdan sonra gəldi. Geri qayıdanda onun paltarı cırıq-cırıq, üzü cızıq-cızıq olub, bədəni bir neçə yerdən yaralanmış, bütün vücudu göm-göy göyərmişdi. O dövrdə tüğyan eləyən aclıq bizə də sirayət etdiyindən onun gətirdiyi çörəyin çox quru və kiçik olmasına baxmayıb biz o loxma çörəyi dərhal parçalayıb bir neçə hissəyə böldük...".

Digər bir yazıda isə küçələrdə xirtdəyəcən çıxan palçıqdan və bu xoşagəlməz vəziyyətin Şah sarayına yaxın olan Baş küçədə də adı hal olduğundan  bəhs olunur: "Dəvə karvanı Baş küçəyə çatanda palçıq bataqlığının içində batıb gözdən itdi. Bir az keçdikdən sonra onlar Acı çayın sahilində peyda oldular və yollarına davam etdilər". (Məqalənin ingiliscədən ixtisarla tərcüməsi müəllifə məxsusdur.)

Qeyd etmək lazımdır ki, E.Braun "Şəbnamə"nin həmin sayindakı yazıların türkcə (azərbaycanca - P.M.) yazıldığını,vərəqlərinin 149 ölçüdə olub 13-14 səhifədən ibarət olduğunu, səhifənin tən yarısının şəkillərlə bəzədildiyini yazır. Lakin qəzetin nəşri tarixinin və məkanını göstərilmədiyini həmçinin redaktor və müəllifləri haqda heç bir məlumat verilmədiyini bildirir.

Əliqulu Səfərovun jurnalistlik fəaliyyəti tək "Şəbnamə" ilə bitmir. "Şəbnamə" primitiv jelatin üsulu ilə hazırlandığından onu texniki çəhətdən böyük tirajla yaymaq mümkün deyildi. Ona görə də o məsləkdaşları da daxil olmaqla litoqrafiya üsulu ilə müasir mətbuat orqanlarına yaxın olan qəzet nəşr etmək fikrinə düşür. Ə. Səfərov 1898-ci ildə demokratik yönü və yeni məzmunu ilə seçilən "Ehtiyac" və "İqbal" qəzetlərini, 1906-cı ildə isə satirik "Azərbaycan" jurnalını nəşr edir. O həmçinin Mirzə Cəlilin "Molla Nəsrəddin" jurnalı ilə əməkdaşlıq edərək jurnalın səhifələrində satirik felyetonlarla çıxış etmişdir.

Öncə qeyd edildiyi kimi Ə.Səfərov bir müddət Rusiya və Qafqazda yaşayıb fəaliyyət göstərmişdir. Qafqazın mütərəqqi ziyalları ilə yaxından əlaqə saxladığı üçün, çox ehtimal ki, onun Cəlil Məmmədquluzadə ilə tanışlığı və dostluğu olmuşdur. "Molla Nəsrəddin" jurnalının ilk nömrələrində çıxış etməsi ("Xortdan" imzası ilə) bir neçə mənbə tərəfindən təsdiq olunmuşdur. Belə güman etmək olar ki, C.Məmmədquluzadə Ə.Səfərovun özü və onun yaradıcılığı ilə "Molla Nəsrəddin"in nəşrindən öncə tanış imiş.

Fikrimizi əsaslandırmaq üçün yenə də mənbələrə müraciət edirik. Məhəmməd Tağı Sidqinin şəxsi arxivində onun 1903-cü ildə Qurbanəli Şərifzadəyə yazdığı məktubunda az da olsa "Şəbnamə"  qəzeti haqda məlumata rast gəlirik. M.T.Sidqi dostu T.Şərifzadəyə qəzet haqqında qısaca məlumat verdikdən sonra ona yüksək dəyər verib yazır ki, başqa dövlətlərin paytaxt - qəzeti məqamında olan "Şəbnamə"nin mənfəəti, istər millət, istər məmləkət, istərsə də dövlət üçün qəzetdən artıqdır".

Cəlil Məmmədquluzadə avtobioqrafiyasında dostu M.Sidqinin Naxçıvanda açdığı yeni məktəb haqda yazırdı ki, "həmin məktəb biz yeniyetmə müəllim və ədiblər üçün bir darülfünun hesab olunur".

Eyni zamanda həm Məmmədtağı Sidqinin oğlu, Məhəmmədəli Sidqi "Tərcümeyi - halım" adlı xatiratında atasının İran, Rusiya və Türkiyədən ona göndərilən qəzetləri alıb oxuduğunu, bu qəzetlərin tək M.T.Sidqinin     deyil, onun həmməsləkləri tərəfindən də gizlində oxunduğunu qeyd edirdi.

Şübhəsiz ki, Məhəmmədtağı Sidqinin Naxçıvanda açdığı məktəbi tək məktəb yox, darülfünun hesab edən və M.T.Sidqinin həmməsləki kimi M.Cəlil, onun oğlu Məhəmmədəli Sidqinin yuxarıda qeyd etdiyi kimi, İran və başqa ölkələrdən göndərilən qəzetləri  oxuyanlar sırasında olmuşdur. Söz yox ki, bu qəzetlərin içində "paytaxt - qəzeti" məqamında dəyərləndirilən "Şəbnamə" də var idi.

Ən nəhayət, mətbuat tariximizin görkəmli araşdırıcılarından olan Əziz Mirəhmədov əsərlərindən birində ("Azərbaycanın Molla Nəsrəddini". B. 1980) gələcək "Molla Nəsrəddin"  redaktorunun satirik yaradıcılığı ilə XIX əsrin son dövründə Təbrizdə gizli buraxılan satirik "Şəbnamə" arasında müəyyən yaxınlıq olduğunu güman etdiyini yazırdı.Mətbuat tariximızlə bağlı samballı əsərlərin müəllifi, ən nəhayət M.Cəlil irsinin ardıcıl tədqiqatçısı Ə.Mirəhmədov bu fikrində yanıla bilməzdi.                     

 M.S.Ordubadi həyatı ilə bağlı xatirələrində Naxçıvanda təhsil aldığı məktəbdə inqilabi ruhun hakim olduğunu, bu ab-havanı məktəbə Rusiya və Qafqaz ilə deyil, İran yolu ilə daxil olduğunu qeyd edir, bu yöndə xaricdən gələn mətbu orqanlarının, xüsusilə Əliqulu xan Əxtər kimi azadixahlar tərəfindən nəşr olunan qəzetlərin xidmətini xüsusi vurğulayırdı. Ədib məqalələrindən birində müəlliminin (M.Sidqinin - P.M.) XIX  əsrin doxsanıncı illərində Mirzə Əliqulu xan Əxtərlə birlikdə İran şahı   Müzəffərəddin şah Qacarın üsul idarəsinə qarşı "Şəbnameye-Bəsirət" adlı qəzet çap edib yaydıqları haqda bilgi verir.

Ədəbiyyat və mətbuat tariximizin görkəmli araşdırıcısı, mərhum prof.Əziz Mirəhmədov dövrünün tanınmış ziyalılarından olan Məmmədtağı Sidqinin həyatını araşdırarkən yuxarıda qeyd olunanları önə çəkirdi. O, həmçinin M.Sidqi ilə Mirzə Əliqulu xanın dostluq əlaqələri saxladığını, hətta bu dostluğun şərəfinə M.Sidqinin Ordubadda açdığı məktəbə "Əxtər" adı verdiyini bildirir. Lakin Mirzə Əliqulu xan Əxtər və onun "Şəbnameye-Bəsirət" qəzeti ilə bağlı məlumatların çox az olduğuna dərindən təəssüflənirdi.

Beləliklə bu sonucda belə nəticəyə gəlmək olar ki, yuxarıda adı çəkilən Mirzə Əliqulu xan Əxtər çox güman ki, "Şəbnamə"nin redaktoru Əliqulu Səfərovdur.

O ki, qaldı "Şəbnameye-Bəsirət" qəzetinə yəqin ki, söhbət "Şəbnamə"dən gedir. Çünki Cənubi Azərbaycanda o dövrdə "Bəsirət" adlı qəzet, jurnal və ya vərəqənin olması barədə əldə dəlil yoxdur.

M.S.Ordubadinin adı çəkilən məqalədə "Şəbnameye-Bəsirət"in Əliqulu xanla birlikdə digər həm redaktorunun da (M.Sidqinin - P.M.) olduğu barədə  prof.Ə.Mirəhmədov verdiyi informasiya  özlüyündə çox maraqlı faktdır və ayrıca bir bəhsin mövzusudur.

İrandan Naxçvana Məmmədtağı Sidqiyə göndərilən bir çox qəzetləri, o cümlədən "Şəbnamə"ni onun özü ilə bərabər məktəbdəki məsləkdaşları da gizli oxuyarmış. Heç şübhəsiz ki, onların sırasında Məmmədtağının dostu  Cəlil Məmmədquluzadə də var idi. Beləliklə, gələcək "Molla Nəsrəddin" jurnalının redaktoruna "Şəbnamə" bir qaynaq kimi müəyyən təsirini göstərmişdir. Sadə ana dilində yazılan gülməli şəkillərlə bəzədilən, xalq tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanan bu kiçik formatlı məxfi qəzet Mirzə Cəlildə xalqa hər cəhətdən yaxın olan bir jurnal çıxarmaq ideyasını doğurmuş, "Molla Nəsrəddin" kimi möhtəşəm bir satirik mətbu orqanının  meydana çıxmasına səbəb olmuşdur.

Bütün yuxarıda yazılanlardan bu qənaətə gəlmək olar ki, "Molla Nəsrəddin" jurnalı çap olunmamışdan hələ 14 il öncə 1892-ci ildə Təbrizdə Azərbaycan dilində "Şəbnamə" adlı kiçik formatlı satirik mətbu orqan mövcud olub.

 "525-ci qəzet" 18 dekabr,2013

Read More