“Ana dildə yazaq öz xalqımıza...” GÜNEY AZƏRBAYCANDAKI ÇAĞDAŞ ƏDƏBİYYATA BİR BAXIŞ

“Elimin, xalqımın min nisgili var,
İllərlə tapdanmış zəngin dili var”.

Səhənd


Güney Azərbaycanda xalqın dili, ədəbi və mənəvi dəyərləri son 90 il ilin içində daim gərginlikdə qalıb basqılı bir həyat yaşadığından yaranan ədəbiyyat daha çox dirəniş, oyanış, ayrılıq, həsrət, özünütəsdiq kimi məzmunlar daşıyıb.
Zaman-zaman baş qaldırmış olan milli oyanış Güney Azərbaycanda hər şeydən əvvəl milli dildə yazılmış olan ədəbiyyatda özünü göstərib. Tarixə nəzər salsaq görərik ki, Məşrutə və Xiyabani hərəkatlarının davamı olan və 1945-1946-ci illərdə qurulan Azərbaycan Milli Demokrat Hökumətiylə yeni dəyərlər qazanan xalqın milli tərəqqisi hər zaman ədəbiyyatda öz təsirini qoyub və onunla bir sırada olub.
Güneylilər poeziyanın, şeirin vurğunu, xiridarı olmasaydılar, dillərini qoruya bilməyəcəkdilər. Ana dili, yurd sevgisi mövzusu dünya ədəbiyyatında əzəli motivlərdən olub. Güney Azərbaycanda bu yeni məna çalarında da işlənir. Təbii bir sual meydana çıxır: nədən? ”Elinin dərdini farsca söyləyən” ölməz Şəhriyar ötən əsrin 50-ci illərində ana dilində yazdığı əsərləri ilə uzun illər yasaqlanmış Azərbaycan türkcəsinə sanki yenidən can verib yaşatdı. Səməd Behrəngi nazirlikdə ona təklif olunan yüksək maaşlı məmur vəzifəsindən imtina edib, el-el, kəndbəkənd düşüb Azərbaycan nağıllarını topladı onu bədii şəklə saldı (eynən ingilislərdə olduğu kimi). Ömrünün sonlarını mühacirətdə – Fransada başa vurmaq məcburiyyətində qalan Qulamhüseyn Saedinin səssiz pantomim əsərləri yazmağının səbəbi mövcud rejimin soydaşlarının ana dilinə qoyduğu yasağa qarşı etirazla bağlı idi. Hal-hazırda Kanadada yaşayan dünya şöhrətli yazar, “İranda ədəbi tənqidin babası” sayılan təbrizli Rza Bərahəni çox zaman ingilis və farsca yazdığı əsərlərindəki qəhrəmanlarının adını, oradakı şeir parçalarını, zor durumlarında yaşadığı hissləri, acılı-şirinli yuxularda gördüklərini Azərbaycan türkcəsində qələmə alır. Ana dilinin tərənnümü, bu dildə yazmaq tək dərin ülvi sevginin deyil, Güney Azərbaycanda həm də özünüqoruma instinktidir. Kimliyini, ana dilini yasaqlayan, onu aşağılayan qüvvələrə rejimə, dirəniş simvoludur.
Güneydə 1960-1980-cı illər arası ədəbi meydan heç də boş qalmadı. 1960-cı illərdə milli azlıqların tarixinə, dilinə, ədəbiyyatına, folklor və etnografyasına aid bəzi əsərlərin nəşrinə imkan yaranmışdı. Belə ki, Azərbaycanın ayrı-ayrı şəhərlərinin etnografyası haqqında monoqrafiya və məqalələr də yayımlanırdı. Azərbaycan türk folkloruna aid kitabçalar nəşr edilirdi.
Bu illərdə Təbriz, Ərdəbil və Urmiya şəhərlərində farsca yeddi jurnal, bir ədəd də gündəlik (“Azərbaycan”) qəzeti vardı. Şah rejimi milli şüurun artmasında ədəbiyyatın böyük rolunu diqqətə alaraq, türkcə ədəbi əsərlərin nəşrinə icazə vermirdi, milli ziyalılar da farsca yazmaq məcburiyyətində qalmışdılar. Lakin istisnalar da olmuşdu. (Məs. Səhəndin, Sahirin, Savalanın, Fərzanənin kitabları) Azərbaycan ədəbiyyatının böyük çətinliklərlə çap olunmuş ( gizli olduğundan çox zaman ili və nəşr yeri göstərilmirdi – P. M. ) anadilli əsərlərinin sayı çox az olmuşdur. Ziyalılar bəzən də senzuradan yayınmaq üçün bədii əsərlərə xüsusi forma verir, onu folklor, uşaq ədəbiyyatı nümunəsi kimi çap edirdilər.
60-cı illərdəki nəsil əvvəlki nəsillərin yaradıcılığının məruz qaldığı cox sınaqlardan xəbərdar oldu, nəticə çıxardı. Pişəvərinin birillik demokratik hökumətinin xoşbəxt günləri uşaqlıq və gənclik dövrünə düşənlərin artıq yaşı 20-30-dan çox idi. Ədəbiyyata öncəkilərdən fərqli düşünən nəsil gəldi; Səməd Behrəngi, Qulamrza Saidi (Gövhər Murad), Əliza Nabdil (Oxtay), Mərziyə Üskiyi (Dalğa) və başqaları.
Səməd Behrəngi bu yeni milli ruhlu gənclərdən biriydi. Ədəbiyyata şair kimi qədəm qoymuşdu. Lakin o dostu Behruz Dehqani ilə birgə xalq içindən topladığı nağıllarla, yazdığı hekayələrlə yadda qaldı. Zəngin ənənəsi olmayan bir ölkədə gənc yazarın nəsrə üstünlük verməsi təsadüfi deyildi. O böyüməkdə olan nəsli yaşlılara rəğmən daha mübariz, haqsızlığa, ədalətsizliyə barışmaz ruhda görməyi arzu edirdi. Ona görə də bütün diqqətini gənc nəslə yönəltmişdi. O xalqdan topladığı nağılları özəl şəklə saldı. (Avropada olduğu kimi) Onlara bədiilik gətirdi, rəngarənglik qatdı, yeni ruh verdi. Səmədin ‘’Balaca qara balıq’’ adlı hekayəsini ölümündən sonra bütün dünya uşaqları öz dillərində oxuya bildi. Çünki onun əsərləri ən yüksək beynəlxalq ödülə layiq görülmüş və bir çox dillərə çevrilmişdi. Səməd Behrəngi milli siyasi hərəkatda fəal iştirak edən məsləkdaşı və qələmdaşı, şeirlərini „Dalğa“ təxəllüsü ilə yazan Mərziyə Üskuyi ilə birlikdə İranda uşaq ədəbiyyatının ilk təməlini qoydular.
O illərdə Güney Azərbaycandan olub İrana dünya miqyasında şöhrət qazandıran bir yazıçı Qulamhüseyn Saidi idi. Ssenarisinin müəllifi olduğu filmlər beynəlxalq aləmə səs salmış, İran sinemasının qızıl fonduna daxil olmuşdu. (Bu gün İran filmlərinin Avropada yüksək ödüllər alması da onun açdığı çığırla, yaratdığı məktəblə birbaşa bağlıdır. P. M. ) Onun ‘’Bəyəl əliçomaqlıları’’ əsərində Azərbaycan kəndlərinin birində baş verən bir olay qələmə alınıb. Qulamhüseyn Saidi yaratdığı əsərlərlə həm də İranda mistik (sehrli) realizmin əsasını qoyub.
Əlirza Nabdil (Oxtay ) çox gənc olmasına baxmayaraq, Güney şeirində həm forma, həm məzmunca yeniləşmə, modernləşmə apardı.
Şarl Bodler Fransada, Cəlal Sahirisə Türkiyədə yeni çağdaş şeirin yaradıcıları olub. Həbib Sahir bu iki şairin yaradıcılığı ilə yaxından tanış olur, onların ədəbiyyata gətirdikləri yeniliklərdən bəhrələnir. Bu təsir o qədər güclü olur ki, birincinin əsərlərini farscaya çevirir, ikincinin adını özünə təxəllüs götürür.
Sahir və Səhənd şeirə yenilik gətirdilər. Sahir formada, Səhənd isə yeni çağdaş məzmunlu şeirləri ilə. Sahirin şeirləri romantizmi, Səhəndinki isə siyasi motivlərləri ilə seçilirdi. Əlirza Nabdilə gəlincə, o, klassik şeir ənənələrindən tamamilə uzaqlaşıb, poeziyaya yeni düşüncə tərzi, məzmun və sərbəst struktur, forma gətirdi. Bugünkü dillə desək, Güneydə şeiri modernləşdirdi.
Xatırlamaq yerinə düşər ki, ötən əsrin iyirminci illərində çağdaş türk ədəbiyyatının İranda davamçısı olan Tağı Rifət poeziyanı həm forma, həm də məzmun cəhətdən yeniləşdirmişdi. Və İranda yeni şeirin təməli “Təcəddüd” qəzetinin ətrafına toplaşan Tağı Rifətlə yanaşı Cəfər Xamneyi, Şəms Kəsmai kimi Azərbaycan şairləri tərəfindən qoyulmuşdu. Bu Azərbaycan türkləri təhsil aldıqları Avropa ölkələrindəki yeni ədəbi cərəyanları İrana gətirib ədəbi inqilab yaratmışdılar. Bununla ədəbiyyatın həm forma, həm də məzmununda təcəddüd yaranmış, sərbəst şeirin əsası qoyulmuşdur. Ötən əsrin ortalarınadək İranda “şere-nou”nun (yeni şeirin) banisi Nima Yuşic sayılırdı. Sonralar, Səid Nəfisi və və digər onun kimi nüfuzlu tənqidçilərin ciddi araşdırmalarından sonra, Nima Yuşicdən hələ 15-17 il öncə bu işi Tağı Rifətin başladığı fikri ortaya qoyuldu. (bu günə qədər də polemika və dartışmaya səbəb oldu-P. M. )
Qədəm qoyduğumuz əsrin əvvəlindən ədəbi meydana çıxan gənc şairlər isə daha çox özlərindən öncəki nəsillərdən fərqli, Qərb təmayüllü, avanqard şeir yazmağa meylləniblər.
Qeyd etdiyim kimi, bu gün Güney Azərbaycanda “dirəniş ədəbiyyatı” ön plandadır. Əsərlərin əsas motivi vətəndir. Bundan sonra kimlik axtarışı, azadlıq eləcə də narazılıqlardan doğan daxili üsyan hissi kimi mövzular yer alır.
İran təsiri altında olan Güney Azərbaycanda yeni ədəbi nəsil çətinliklə də olsa formalaşıb artıq, özəlliklə son on ildə, internetin də yayğınlaşmağa başlamasından sonra, gənclər arasından ədəbi yaradıcılığa meyl göstərən və sözün əsl mənasında gözəl əsərlər yaradan yazarlar yetişib. Çox sayda ədəbiyyat portalları və bloqlar yayınlanmaqdadır. Avropada və Amerikada yaşayan və çox dəyərli əsərlər yaradan yazarlar vardır.
Gənc şair və tənqidçi Məlihə Əzizpurun təbirincə desək, bu gün Güneydə qlobal düşünüb, milli dildə yaratmaq çox önəmlidir. Ana dilli yeni ədəbiyyat dalğasının alt yapısı hazırlanmaqdadır. Bu işi gücləndirmək üçünsə tərcüməyə diqqət yetirmək və dünya ədəbiyyatını mənimsəmək lazımdır. Bir sözlə çağdaş fikir və düşüncələrə yiyələnmək və dünya bədii-estetik sənətinin qazandığı uğurlardan faydalanmaq bu çətin yolda yardımçı olacaq.
Bu gün ədəbi mühitdə hər iki tayda bütün çağlara məxsus “atalar və övladlar” problemi yaşanır. Yəni yeni ədəbi nəsillə yaşlı nəslin dartışması. Bu təbiidir, əvvəlki nəsil nostalgi hisslərlə yaşayıb yaradır, qapanır, gənclər isə ədəbi klişe və şablonları sındırmaq iddisında bulunub, əvvəlkiləri inkar edirlər. Sonuncular özlərini postmodernist cərəyanının nümayəndəsi adlandırır.
Həmid Nitqini, heç şübhəsiz, Güneydə modern şeirin babası saymaq olar. Çünki modern ədəbiyyatı yaratmaq üçün modern bir dil olmalıdır. Doktor Həmid Nitqi bunu əməlində, şeirlərində göstərdi;
Demə,
Demə
Güllərin
Hamısı bir.
Hər rəngin
Dəyişik bir ətri var.

Arzunun dörd yönündən əsən
Hər yel, hər külək
Başqa bir dil danışar. . .
Ədəbi prosesin hazırkı durumuna və bu durumun əsas cəhətlərinə nəzər salsaq, belə bir mənzərə ilə qarşılaşmalı olarıq;
Ədəbiyyatın əsas vəzifəsi ana dilində yazma və onu işlək ədəbi dilə çevirməkdir. Lakin Güneydə bunu əngəlləyən səbəblər az deyil. Uzun müddət ana dilə yasaq qoyulduğundan bu dildə yazma–oxuma adət-ənənəsi zəifləyib.
Fransada yaşayan tanınmış şair Süleymanoğlunun belə bir fikri var: “Dil varlığın evidirsə, Güneydə Azərbaycanlılar uçurulmuş bir evdə yaşamaq zorunda qalıblar”. O, çıxış yolunu bu ev-varlığı yenidən tikməkdə görür. Bunu da şair və yazarların görəvi olduğunu söyləyir. Səhənd hələ 33 il bundan öncə şeirlərindən birində üzünü xalqa tutub Azərbaycan türkcəsinin ədəbi dil şəklində işlənməsini, elmiləşməsini tövsiyə edirdi:
Elimin, xalqımın min nisgili var,
“Yaxşı həyat”adlı bir sevgili var.
İllərlə tapdanmış zəngin dili var,
Sevgiyə çatması dilə bağlıdır.
Ana dildə yazaq öz xalqımıza
Milyonluq kütlələr göz dikib bizə.
Cəhalət dağları çökəcək dizə
Ancaq güclü axan selə bağlıdır. . .
Bu gün Güneydə bir ədəbi dil problemi var. Hərə bir ləhcədə, şivədə yazır. Bəzən, kim hansı ləhcədə danışırsa, elə də onu kağıza köçürür. Danışıqda ləhcələrin çox olması təbii haldır. Rəsmi yazıda isə vahid qəbul olunmuş dil işlənməlidi. Güneydə son illərdəki yazılar, Anadolu və ya İstanbul türkcəsi, Quzey Azərbaycan türkcəsi və ortaq türkcədə olur (mərhum dilçi professor Həmid Nitqi də 32 il öncə ortaq türkcəni təklif etmiş və doktor Cavad Heyətlə birgə “Varlıq”dərgisi timsalında buna nail olub göstərmişdi. –P. M.). Son illər gənc yazarlar arasında birinci hal daha çox yayılıb.
Ədəbiyyatın irəliləməsində, daha mükəmməl əsərlərin ortaya çıxmasında, tənqidin rolu əvəzsizdir. Tənqidi fikir az olduqda əsərlər də zəif olur. Özəlliklə gənc yazıçıların tənqidçi sözünə ehtiyacı var. Professional ədəbiyyatın yaranmaması tək dil problemi ilə deyil, həm də tənqidçilərin olmaması üzündəndir.
Çağdaş modern şeirə körpü salanların önündə gedənlərdən biri Səhər xanım Rəiszadədir. Nasir Mərqatı, Hadı Qaraçay, Kiyan Xiyav, Həmid Şahəngi, Lalə Cavanşir, Saleh Ətayi, Rza Qəfari və adını çəkə bilmədiyim digərləri bu yolda yeni cığırla irəliləyiblər. Müşahidələr göstərir ki, klassik ifadə tərzi ilə çağdaş ifadə tərzi bir çox hallarda eyni bir şairin yaradıcılığında mövcud olur. Bu isə o deməkdir ki, inqilabi hərəkat dövründə özünü yenidən tapan xalq ədəbi-bədii dil mövcudluğunun bütün formalarından maksimum istifadə etməyə çalışır, köhnə formanın yeni imkanlarını üzə çıxarır. Bugünkü gənc nəsil güldən-bülbüldən uzaqlaşıb, həsrət, ayrılıq, göz yaşı mövzularının vaxtının keçmiş olduğunu anlayıb. Urbanistik mövzular, postmodern estetik təmayül onların əsərlərində aparıcı yer tutur. Bir sözlə, Güneydə ədəbiyyat bütün gücü ilə inkişafdadır.
Əski nəsillər türkcə düşünüb farsca yazırlardısa, sonrakı nəsilsə, əksinə farsca düşünüb türkcə yazırdı. Bu xalqın faciəsi idi, taleyin qara hökmü idi ki, ondan qaçmaq mümkün deyildi. Güneydə hər dövrün ziyalılarının öz görəvi, öz funksiyası olub. 1978-1979-cu illər İran İnqilabının yedəyində gələn ziyalılar(başda Cavad Heyət, Həmid Nitqi, Məmmədəli Fərzanə, Məmmədtağı Zehtabı olmaqla) xalqa ana dilində danışmağı, yazmağı öyrətdilər. ”Varlıq” jurnalı bu yöndə bir məktəb oldu. Bu məktəbin istedadlı tələbələri də az olmadı. Onlar öncəki nəsildən çox şeylər öyrəndilər, amma onlara bənzəmədilər. Bu da təbiidir. Yeni nəslin dünya ədəbiyatından çevirmələri ana dilinin dərindən mənimsənilməsinə, yeni ədəbi axınların izlənilməsinə, çeşidli düşüncə və ideyaların yaranmasına xidmət edir. Azərbaycan tarix boyu İranda aparıcı ideyaların ötürücüsü olub. Bu gün də ötən əsrlərdə olduğu kimi bu missiya davam edir. Səid Muğanlı, Nigar Xiyavi, Cəfər Huşəngi, Nasir Mənzuri, Məlihə Əzizpur, Rüqəyyə Kəbiri, Nadir Əzhəri, İsmayıl Ülkər, Baraz, Elyad Musəvi, Məsud İslamı, Baraz, Duman Ərdəm, Aydın Araz, Səkinə Purhəsən, Ramin Cahangirzadə, Fərzad Leysi, Rza Ehsani, Elşən Böyükvənd, İsa Zeyni, Rüqəyyə Səfəri, Ilqar Müəzzinzadə, Zaman Paşazadə, Həsən Səfəri, Elvar Qulivənd, Sayman Aruz, Ülkər Ucqar, Türkan Urmulu, Xosrov Barışan, Murtuza Səlmani, Bəhmən Ərk, Saleh Səccadi, Muğanoğlu, Məhəmməd Azərşin, Vəhid Tələt, Solmaz Məhəmməd Rzai, Qadir Cəfəri, Ayman Quluzadə, Behruz Sədiq, Bəxtiyar Muğanoğlu, Rəsul Yunan, Əli Əbbası, Həmid Arğış, Məhəmməd Sübhdel, Rza Kazimi, Atila İskəndani, Hamid Əhmədi, Mahmud Məhdəvi, Valeh Şiri, başqa ölkələrdə yaşayan yazarlardan Süleymanoğlu, Vali Gözeten, Əziz Səlami, Əlirza Miyanalı, Məmmədrza Ləvayi, Türkan Urmulu, Güntay Gəncalp, Ziba Kərbasi, fərqli cərəyanlara məxsus olsalar da, Güney ədəbiyyatının yeni simalarıdır. Yeni ədəbi nəsil bir varis kimi zəngin ədəbi irsə sahib çıxıb onu qoruyur və ədəbiyyatda yeni səhifələr açırlar. Bizə isə çətin və şərəfli yolda onlara uğurlar diləmək qalır.
"525-ci qəzet" 7 may 2013