2 окт. 2011 г.


Təbrizdə doğulan, ömrünün son illərini Parisdə yaşayıb yaradan,istedadlı azərbaycanlı nasir Qulamhüseyn Saidi cəmi 53 il ömür sürsə də dünya ədəbiyyatında öz imzasını qoya bildi.
Saidi bütün ömür boyu öz sinəsində bir ağrı daşıdı. Saidiyə görə” bütün azərbaycan türkləri(Güney Azərbaycan nəzərdə tutulur.PM.) doğulan gündən dilsiz idilər…”Əhalisinin əksəriyyəti ana dilindən məhrum olan xalqın danışığı bir növ pantomim oyununa bənzəyir-bunu da Saidi söyləmişdi.Və təəssüflər olsun ki,bu hal bu gün yenə də davam edir... Saidi farsca yazmağa məhkum olunsa da, bədii əsərlərində də, publisistik yazılarında da daim bu mövzuya toxunurdu.
Çохşахəli yаrаdıcılığа mаliк olan Qulamhüseyn Saidi drаmаturq, nаsir, publisist, ssеnаrist, еtnоqrаf, tərcüməçi kimi zəngin və rəngаrəng bir irs qоyub gеtmişdir. Qulamhuseyn Saidi Cənubi Azərbaycanda və İranda mistik realizm məktəbinin banisi sayılır.Onun əsərləri yaşadığı ölkənin hududlarını aşmış,geniş şöhrət qazanmışdır Ssenarisi əsasında çəkilmiş “Öküz” filmi Berlin film festivalında birincilik ödülü almışdır. 1982-ci ildən Frаnsаnın pаytахtı Pаrisdə yаşаyаn Qulаmhüsеyn Sаidinin yazdığı ssenarilər əsasinda bu ölkədə tamaşalar hazırlanmış,film çəkilmişdir.Qulamhüseyn Saidinin «Bəyəldə yаs» hекаyələr silsiləsi, «Qоrхu» hекаyələr məcmuəsi, «Mən, кеçəl və Кеyкаvus» hекаyəsi 70-ci illərdə rus dilinə tərcümə еdilmişdir.
Qulamhüseyn Saidi 1936-ci il yanvarın 1 3-də Təbrizdə doğulub. Təbrizdə orta məktəbi və universitetin tibb fakültəsini bitirib. Hələ orta məktəbdə oxuyarkən Qulamhüseyn S. ictimai fəaliyyətlə məşğul olmağa başlayır, yazdıqları ilə mətbu orqanlarında fəal iştirak edir.
1951 - ci il İranda demokratik hərəkatın başlanması ilə Saidi də siyasi fəaliyyətə qoşulur, tutularaq bir neçə ay həbsdə qalır.20 yaşında Təbriz universitetinin tibb fakültəsinə daxil olur. Saidi Təbriz universitetində təhsil aldığı müddətdə o dövrün bir qrup mütərəqqi ziyalıları, o cümlədən Səməd Behrəngi, Behruz Dehqani, Məftun Əmini, Kazım Səadəti, və s. ilə yaxın dostluq əlaqələri saxlayırdı. O, keçirilən bütün nümayişlərdə, tələbə hərəkatlarında fəallıq göstərmiş, bəzilərinə rəhbərlik də etmişdi.
1961-ci ildə Təbriz universitetini bitirib pisixoloq sənətinə yiyələnmişdi.Sonra isə əsgəri borcunu yerinə yetirmək üçün Tehran şəhərinə göndərilmişdi. Xidtmətdə olarkən əsgərlik yaşayışı haqqında üç qısa hekayə yazaraq nəşr edir. Bu hekayələr yalnız onun ölümündən sonra "Kilk" adlı jurnalda nəşr edilir.

Ədəbi, fəlsəfi və siyasi fikir adamlarının toplantı mərkəzinə toplaşdığı-“Dillguşə”

Saidi Tehranda yaşadığı illərdə “Dilgüşə” adlı tibb mərkəzi açır. Tibb mərkəzini xəstələrin müalicəsi üçün açmasına baxmayaraq, oranı müalicə mərkəzindən daha çox Tehranın ədəbi, fəlsəfi və siyasi fikir adamlarının toplantı mərkəzinə çevirmişdi, Saidinin dostları və qonaqları bu mərkəzin daimi sakinləri idi. Tehranın şair və yazıçılarından əlavə,oraya Təbrizdən dostları da gəlib qalırdı.O illərdə Saidi o dövrün məşhur ədəbi- mədəni jurnalları ilə əməkdaşlığa başlayır. Həmçinin İranın görkəmli ədəbi simaları olan şair Əhməd Şamlu, böyük yazıçı Cəlal Al-Əhməd, 40-ci illərdə maarif naziri olmuş doktor Pərviz Xanləri, nəhayət, Rza Bərahəni və başqaları ilə tanış olub dostluq edir.
Saidi yazmağa çox gənc yaşlarından başlamışdı. Demək olar ki, qələmini ədəbi janrın bir çox sahələrində, şeirdən tutmuş publisistika, səfərnamə, özəlliklə də roman, pyes və hekayə janrında, həmçinin tərcümə sahəsində sınamışdı.
Q,Saidinin yaradıcılığını şərti olaraq üç mərşələyə bölmək olar.Bu fəaliyyətinin ilk dövrü 1960-ci dən 1973-cü ilə qədər olan illəri,II dövrü 1974-1981-ci illəri,yaradıcılığının III dövrü isə 1981-1985-ci illəri əhatə edir.
Saidinin yaradıcılığının ən məhsuldar dövrü 1965-1975-ci illərə təsadüf edir. Bu 10 il ərzində 80 əsər, o cümlədən pyes, hekayə, pantomim, roman yazmış və tərcümələr etmişdir.
Yazışının Tədqiqat və İctimai Araşdırmalar Mərkəzində fəaliyyətinin məhsulları olan əsərləri

1964-cü ildən Qulamşüseyn Saidi İranın Tədqiqat və İctimai Araşdırmalar Mərkəzində, onun rəhbəri Calal Al-Əhməd ilə birgə çalışmağa başlayır. Bu işlərlə yanaşı, o dövrün qəzetləri olan "Keyhan", "İttilaat", "Ayəndəqan", "Azadi", "Rəhayi" və bir çox gizli nəşriyyələrlə əməkdaşlıq edir, onlar üçün məqalələr yazırdı. Bunlardan əlavə "Əlifba" jurnalını da nəşr edirdi. Demək olar ki, çox ağır və inanılmaz bir yükü öz üzərinə götürmüşdü.
Araşdırmalar mərkəzində işi ilə bağlı səfərlərdə olurdu. Belə ki, Azərbaycanın bir çox şəhərləri, ucqar kəndləri, İranın cənub bölgələrini qarış-qarış gəzib dolaşmış, habelə, xarıcı ölkələrdə olmuşdu. Bu səfərlərdən yazacağı əsərlər üçün bilgilər əldə edirdi. Azərbaycanın bölgələrinə səfərində etnoqrafik üslubda qələmə aldığı "Xiyav, ya Meşkin şəhər", "İlxıçı" və "Qaradağ" kitablarını yazmışdı. Onlar, bədii xüsusiyyətləri ilə yanaşı həm də Azərbaycan bölgələri haqqında ən önəmli əsərlərdən sayılır. İranın cənub əyalətləri, yəni Fars körfəzi ətrafı səfərlərindən isə “Körfəz kənarında xoş bir kölgə “,”Sadə havaşünaslıq”,”Ah- nalə”adlı əsərləri yaranmışdı.
Q.Saidi ilk qələm təcrübəsinə hekayə ilə başlasa da sonralar yazdığı pyeslər ona geniş şöhrət qazandırdı. Pyesləri uzun illər ölkənin böyük şəhərlərinin teatr salonlarının bir çoxunda tamaşaya qoyuldu. 1965-1975-ci illər arası onun yazdığı pyeslər Tehranın və digər şəhərlərin teatr səhnələrində oynanılır və televizor ekranlarında göstərilirdi.Bütün bunlar müəllifə geniş şöhrət gətirirdi.
1965-ci ildə onun “Bəyəldə yas” adı altında səkkiz hekayədən ibarət toplusu çap edilərək yayınlanır. Elə həmin ildə də Saidi İranın təhlükəsizlik orqanı (SAVAK) tərəfindən tutulub həbsə alınır. Onu yaxından tanıyanlar söyləyirdilər ki, "SAVAK" həbsxanasından buraxıldıqdan sonra ondan bir kölgə qalmışdı.Həbsxana işkəncəsi və məmur təzyiqi Saidinin sağllamlığına mənfi təsirini göstərsə də o yazıb yaratmağa davam edir.
1979-cü ildə İranda İnqilab qələbə ilə başa çatanda Saidi bunu nikbinliklə qarşılamış, çox sevinmişdi. Bütün ömrünü inqilabi mübarizəyə sərf etmiş Saidi ikiqat fəaliyyətə başlamışdı. Xalqın toplantı və aksiyalarının, tələbə mitinglərinin iştirakçısı idi. Lakin bu əhval-ruhiyyə uzun sürmədi. Saidi yenidən keçmiş inqilabçı və yeni hökumət rəhbərlərinə qarşı müxalifət sırasında dayandı. Saidi İran Yaziçilar Cəmiyyətini yaradanlardan biri idi və bu sahədə çox çalışmışdı. Lakin inqilabın ilk günlərindən müxalifət cərgəsində yer aldı. Nəhayət, 1982-ci ilin sonlarında ölkəni tərk edərək Fransaya getdi. Parisdə olarkən Bədr Lənkərani adlı bir xanımla ilə ailə qurdu. O illərdə "Otello qəribə məmləkətdə", "Nurlu qəlblər", "Doktor Əkbər" və "Renessans" ssenarilərini yazdı. Həmçinin bu illər ərzində Dariyuş Mehrcuyi ilə birlikdə " Ev təmiz olmalıdır " hekayəsi əsasında "Molus-Korpus"ssenarisini yazdı.
Parisdə olan müddətdə yenidən "Əlifba" jurnalının nəşrinə başladı və 4 il müddətində yalnız bu jurnalın 7 nömrəsini çap etdirə bildi.
“ İlxıçı” əsərini Saidi 1963-cü ildə yazıb.Qeyd etdiyim kimi,əsər bədiilikdən cox etnoqrafik xarakter daşıyır. İlxıçı Təbrizə yaxın kəndlərdən biridir. Yazıçı kitabın ayrı-ayrı fəsillərində bu kəndin keçmiş tarixi, özünəməxsus adət-ənənələri,folkloru, ətraf qonşu kəndləri, tarixi tikililəri barədə genış məlumat verir. Kitabın ən uzun bölümü olan sonuncu fəsildə o kəndlə bağlı rəvayət və orada yayılmış yerli oyunlar haqda araşdırmalar aparır.
Kitabın üz qabığında əlində şam olan bir qadının şəklinin verilməsi kəndin sakinlərinin dini ayinlərə meyllili olmasına bir işarə idi. Saidi kitabın 10-ci səhifəsində yazırdı ki,kəndin hər bir güşəsində Əli(s) məhəbbətindən bir nişan görünür.Yazıçı özlərini əhli-həqq adlandıran İlxıçı sakinlərinə xas olan müsbət xüsuisiyyətlər haqda yazırdı; " Onlar kimsəyə və yaxud qrupa kin və nifrət hissi ilə yanaşmayırlar. Eşq, məhəbbət onların ayınlərının zinətidir. Kimsə onlara qonaq olduqda evlərində nə varsa qonaq üçün təşkil edib səylə xidmət göstərirlər”
Onun digər "Xiyav və ya Meşkin şəhər” kitabında adı gedən şəhərin tarixinə,onun tanınmış şəxsiyyətlərinə geniş yer ayrılıb. Kitabın xüsusi bölümlərində Məşrutə mübarizlərindən olan İmamverdi Meşkini , habelə Çar Rusiyası ilə dəfələrlə müharibə və sülh dartışmalarında olan Şahsevən elinə geniş yer ayrılıb.Sonuncu mövzu yazıçının "Top" adlı romanının sujet xətti olmuşdur.
Kitabda Saidinin siyasi-ictimai və tənqidi baxışları da əks olunub. Tarixi yerləri, gözəl təbiəti və zəngin təbii resursları ilə turistləri cəlb edən, Azərbaycanın əfsanəvi dağı olan Savalanın ətəyində yerləşən bu məntəqəyə mərkəzi dövlətin laqeyd yanaşmasını yazıçı kəskin tənqid edir və məntəqənin əhalisinin ac və səfalət içində yaşamasına acıyır.
Saidinin Azərbaycan məntəqələri ilə bağlı başqa monoqrafiyası da var. "Qaradağ" adlanan əsər bu günədək çap edilməyib. Kitabda Azərbaycanın böyük məntəqəsı olan Qaradağ təsvir edilir. Bu monoqrafiyanın bir qismi 1972-ci ildə "Kəleybər", "Mərənd", "Əhər", "Xoy" və "Urmiyyə" "Peyke-cavanan" adlı jurnallarda nəşr olunmuşdur.
Xalq ədəbiyyatından bəhrələnən Saidi “Bəyəldə yas”əsərini dastan üslubunda qələmə alıb.Yazıçı ayrı-ayrı hekayələrdən ibarət olan hissələrdə kənd əhlinin üzləşdiyi müxtəlif problemlərə və yuxarıda oturanların onlara biganəliyini göstərməyə çalışıb.”Qorxu və səksəkə”əsərində Saidi bir yazıçı psixoloq kimi yaratdığı obrazlarının timsalında insanların münasibətlərinə hopmuş qorxu və səksəkədən danışır.
“Dəndil”əsərində hadisələr Marağa şəhərində cərəyan edir. Vətən yadlara əslində, hakimiyyətdə olanların əlilə satılır,- bu yazıçının əsərin sonunda gəldiyi qənaətidir.Əsərdə təsvir olunan fahişə obrazı da dolayısı ilə ölkənin bir növ simvoludur. Bir amerikalı əcnəbiyə bəzədilib təqdim edilən qadın əslində yurdun işğalçılara təslim edilməsinə bir işarədir.Saidi bütün bunlarla demək istəyir ki, nə qədər ki, vətənə dəyər verilmir,hər gələn əcnəbi onunla fahişə kimi rəftar edəcək.
Qulamhüseyn Saidi “Şəhərdə bir qərib”,”Top” “Gülər üzlü tatar” kimi romanların müəllifidir.Bunlardan başqa onun“ Ölüm yeri“(çap olunmamışdır) “ Sınıqçı” ( natəmam əsər)və digər əsərləri də mövcuddur Saidinin əsərlərinin bir çoxu 1995-ci ildən sonra dostlarının köməyi ilə çap edilir.

Pantomim əsərləri yazıçının rejimə qarşı böyük protesti,səssiz bir etirazı idi

Pantomim- yunanca təqlid etmək mənasınını verir, səhnə sənətinin bir növüdür. Bir çox Şərq ölkələri teatrlarında qədimdən geniş yayılmışdır.Avropada yaranması qədim Yunanıstan və Roma teatrı ilə bağlıdır.XIX əsrdə müstəqil teatr forması kimi inkişaf etməyə başlayıb. Başlıca olaraq mimika, ifadəli hərəkətlər vasitəsilə yaradılır.Bu incəsənət növü eyni zamanda bədənin mimika,jest,danışıq ahəngi ilə yanaşı, insanın psixi vəziyyətinin,onun hisslərinin ifadə vasitəsidir. Qulamhüseyn Saidinin 10-dan artıq pantomim əsəri var.Mötəbər tənqidçilərin fikrinə görə Q.Saidinin əsərləri içərisində ən uğurlu olanı pantomim janrında yazdıqlarıdır.Onun bu janrı seçməsi təsadüf idimi,və ya zərurətdən irəli gələrək doğmuşdu?Suala cavab vermək üçün bir cox mətləbləri açmaq gərəkdir.
Saidi Təbrizdə doğulmuşdu.Dil problemi ilə ilk dəfə məktəbə gedəndə qarşılaşmışdı.Məktəbdə uşaqlıqdan eşidib dаnışdığı dildə deyil, yaxşı anlamdığı bir dildə oxumalı idi.Bu 6-7 yaşlı uşaq üçün lap işgəncəyə çevrilmişdi.Bununla bağlı çəkdikləri uzun illər onu tərk etmədi.Sonralar o illərlə bağlı xatirələrində yazacaqdı ki,” hər gün məкtəbə gеtməк əzаb və işgəncə оlurdu. Sаnкi uşаğı hər gün sакinləri yəcuc-məcuc dilində dаnışаn аdаyа təhvil vеrirdin. Və bu qəribə sакinlərin dilini bаşа düşməməк, töhmətlə yаnаşı böyüк хiffət və хəcаlətə səbəb оlurdu. Аnа dilində dаnışmаq isə söyüd çubuğu ilə bаlаcа əllərin оrtаsınа döşəməк кimi cəzаlаrlа nəticələnirdi. Şübhəsiz bеlə işgəncələrdən uzaq qalan fаrs məкtəb¬liləri istirаhət və tətil günlərindən dаhа çох dərs və məкtəbdən həzz аlırdılаr. Bеləcə, Аzərbаycаn bаlаlаrınа məкtəb, еlm və təhsil оcаğındаn dаhа çох zоr gücünə хаrici dil öyrənməк zоnаsı idi…
Еləcə də sаdə cаmааt qəzеtləri, şəhərin divаrlаrındакı еlаnlаrı охuyub bаşа düşməк üçün qаpı-qаpı düşüb tərcüməçi tаpmаlı idi. Хüsusilə, кinоtеаtrlаr lаp mərəкə оlurdu. Mübаğiləsiz Təbrizin кinоtеаtrlаrındа «pеşəкаr tərcüməçi»lərin səsi кinоnun səsindən ucа оlurdu, yаlnız səssiz filmlər gеdəndə hаmı оruc tutmuş кimi оturub mаt-mаt bахırdılаr…”
Və bu səssiz filmə baxanların arasında yeniyetmə Qulamhüseyn də olurdu.Və filmdə baş verənləri tərcüməsiz,sözsüz anlamağın ləzzətini həmyerliləri kimi o da yaşayırdı...
Göründüyü kimi onun pantomim janrına müraciəti təsadüfi deyildi. Saidi şаh rеjiminin Аzərbаycаn dilinə tutduğu divаn nəticəsində mənsub olduğu millətinin yaşadığı acıları pantomim vasitəsilə verməyə çalışmışdı .Saidi azərbaycanlı idi və Saidiyə görə” bütün azərbaycanlılar(Cənubi Azərbaycan nəzərdə tutulur.PM.) doğulan gündən dilsiz idilər… Bu səbəbdən də azərbaycan ziyalıları ədəbi əsərlərini ana dillində yazıb yarada bilmirdi.”Əhalisinin əksəriyyəti ana dilindən məhrum olan xalqın danışığı bir növ pantomim oyununa bənzəyir-bu Saidinin gəldiyi qənaət idi. Saidi ana dilindən məhrum olmasını sağalmaz bir yara kimi bütün ömür boyu öz sinəsində daşıdı.Yazdığı bədii əsərlərində də, publisistik yazılarında da daim bu mövzuya toxunurdu.
Doktor Saidi pantomimlərini pyesləri kimi "Gövhər Murad" imzası ilə çap etdirmişdir. İran ədəbiyyatında Gövhər Muradın məna və məzmunu genişdir. Mifləşdirilmiş Gövhər Murad adı elə əlçatmaz amal və arzularla bağlıdır ki, ,bütün insanlar tarıx boyu onun axtarışında olmuş, lakin ona yetmək,çatmaq səadəti çox az adama muyəssər olmuşdu.
Saidinin yaradıcılığını araşdıran Cavad Mücabi yazırdı ki,Saidinin hər bir pantomimi üsyanla dolu lənətlənmiş kabusdur. Saidinin yaşantıları ilə bağlı zehnində əks olunmuş xəyalların, fantaziyaların təsviridir.
Saidinin pantomimləri "Adsız və Aydın olmayan Qorxu", "Qorxu və səksəkə" və "Bəyəldə yas" adlları altında böyük sənətkarlıqla yazılan mücərrəd hekayələr silsiləsidir. Bu pantomimlərdə, fərd real vəziyyətdən xilas olmaq üçün çarpışır.Doktor Saidini Cənubi Azərbaycan və İran ədəbiyyatında pantomim banisi hesab etmək fikrindən uzağıq. Amma Saidinin bu növ metoda,janra ciddi yanaşaraq çox əhəmiyyətli əsərlər yazan ilk yazar olması şübhəsiz idi. Pəhləvi rejimi dövründə bu növ ədəbi yazılar ən münasıb yazı üslubu sayılırdı.. Pantomim əsərləri yazıçının rejimə qarşı böyük protesti,səssiz bir etirazı idi.
“Vərzil əliaçomaqlıları”adlı pyes Saidinin ən məşhur əsərlərindəndir. Pyesin mövzusu sadə olsa da eyni halda dərin və düşündürücüdür.Vərzil əhalisi Allahın qəza və qədərinə, o cümlədən bütün dərd-bəlaların göydən gəlməsinə inanirlar. Bu dərd- bəlanın da çarəsini elə göylərdə axtarırlar. Onlar o qədər avamdırlar ki, bir dəstə vəhşi qabanları da qövmaqda acizdilər. Onlar silahdan istifadə etməyi belə bacarmırlar. Əhalinin hər biri öz yerinin və əkininin fikrindədir. Gecə səhərə kimi dua edirlər ki, vəhşi qabanlar əkin sahələrinə hücum etməsinlər. Kimsə ətrafını, öz qonşusunu düşünmür. Hamı yalnız özü üçün əlləşir.Vərzillilər bəladan qurtulmağın çarəsini-əcnəbiyə üz tutmaqda görürlər. Onun verdiyi məsləhətə əməl etdikdən sonra bir növ “yağışdan çıxıb yağmura düşürlər”.Vəhşi qabanlardan qurtulsalar da,”insan vəhşiliyindən”-tamahdan,acgözlükdən qurtula bilmirlər.Yazıçı burada bütün dövrlərdə xırda dövlətlər üçün aktual olan bir problemə toxunur;vətənin taleyi vətəndaşların öz əlində olmayınca,onların başı qalma-qalda olacaq.Əcnəbilərdən yardım istəməklə ,ölkəni xilas etmək mümkün deyil.Ən xoş niyyətlə ölkəyə gələn əcnəbilər,imkan düşən kimi vətəni talayıb aparacaqlar.Lazım gəldikdə lap özləri niyyətdə olan başqa əcnəbilərlə dil tapacaqlar.
Qərb yazıçılarının əsərlərindəki mücərrəd təsvirləri( istər məkan, istərsə də psixoloji,sosial-ictimai baxımdan) adi kütlə başa düşmür, belə əsərlər onların çoxu üçün yaddır. Bu əsərlərdə ümumiyyətlə xəyalı yerlər, naməlum və ya mifik qəhrəmanlar sirrli mağaralar və qəsrlərdən söz gedir və bu da əhali üçün dərk edilməzdir. Lakin " Vərzil əliçomaqlıları " pyesində heç bir tanınmamış güc, hec bir naməlum zaman və məkandan söz getmir. Əsər sadə dildə tanış reallıqları əks etdirir. Hətta, vəhşi qabanların kəndə hücumu da təbiidir. Ona görə ki, Vərzil qəsəbəsi dağların ətəyində yerləşir və bu məkan onların gizləndiyi yerdir.
Saidinin bu pyesində də başqa əsərlərində olduğu kimi qəşrəmanlar adi insanlardır. hamısı o kəndlilərdir ki, İran və ya dünyanın başqa ölkələrinin kəndlərində yaşayırlar. Elə buna görə də Saidinin əsərlərinin oxucusu çoxdur. Əsər İranın şəhərlərinin əksəriyyətində tamaşaya qoyuldu. İranın böyük yazısıçı Calal Al-Əhməd bu əsərlə tanış olduqdan sonra söyləmişdi ki, qələm sənəti aləmində əbanı bağışlamaq olsaydı, mən öz əbamı çıxarıb Saidinin çiyninə salardım.
" Vərzil qolu çomaqlıları" adlı pyesi şöhrət qazandıqdan əsər əsasında rejissor Cəfər Vali film çəkdi.Aradan az keçmədi ki, İranın məşhur rejissoru Dariyuş Mehrcuyi Saidinin " Bəyəldə yas" hekayələr toplususdan "Öküz" adlı bir filmi ekranlaşdirdi. Bu film bugün də İranın kino sənətində özünəməxsus yer tutur. Kino tənqidçilərinin bir çoxu belə fikirdədirlər ki, " ölkənin kino sənətinin üslubunun dəyişməsındə heç bir kinofilm "Öküz”" qədər təsiredici güçə malik olmayıb. "Öküz" filminin yaranmasından sonra İranın kinoteatrları ictimai-siyasi məzmun kəsb etdi.Ümumiyyətlə, Q.Saidinin əsərləri ölkənin ədəbi-mədəni mühitində bir inqilaba səbəb olmuşdu.Əsər ziyalıların baxışlarına dərin təsir etmişdi; ələlxüsus rejissorlar daha yüngül və dayaz məzmunlu sujetlərdən istifadə etmirdilər.
Mötəbər ədəbiyyatşünaslar onun”Bəyəldə yas” silsilə hekayələrini sehirli realizmin parlaq nümunəsi kimi qiymətləndirmişlər.
“Çexov heç vaxt yaxşı bir roman yaza bilmədi. O, öz iti dərrakəsi ilə müşahidə etdiklərini zehnində saxlamağı bacarmırdı. O, parçalanmış ruh və canları o yerə qədər saxlamağı bacarırdı ki, yalnız onlardan qısa hekayələr yaratsın. Elə bu səbəbdən o roman yazmağı bacarmirdı” Elə bil ki, Nabokov bu sözləri Çexov deyil, Saidi haqda yazmışdı. Doğrudan da Saidinin romanları digər janrda yazdığı əsərləri kimi uğurlu alınmırdı. Saidini yaxından tanıyanların söylədiyinə görə Saidi tələskən və hövsələsiz idi. Çalışırdı ki, əsəri tez bitirsin. Elə buna görə də sonradan romanlarının üzərində işləyıb inkişaf etdirməyə səbri çatmırdı.
Müsahibələrindən birində bu barədə yazmışdı ki,həqiqətən mən hələ də xəyallarımın mindən birini yaza bilməmişəm. Ona görə ki, həmişə yaşayışım təlatümlü olmuşdur. Nə qədər xəyallarımın qarşısını almaq istəyirəmsə, yenə də onlar zehnimi bir qorxunc kabus kimi məşğul edirlər… Doktor Saidi cəmi 49 il ömür sürüb.O elə bil öncədən az yaşayacağını bilirdi, ona görə də həmişə tələsirdi.Bu haqda dostu Fərəcullah Şəfaya yazırdı:“ Tələsmək həmişə mənə ağır zərbə vurmuşdur. Hər işi başlayarkən istəmişəm ki,onu tez qurtarım, ondan tez xilas olum. Bir hamilə qadın kimi doğmağa tələsmişəm. Elə bu səbəbdən də ölü uşaq doğmuşam. İndi qərara gəlmişəm ki, tələsməyım.”

Q.Markes,F.Kafka, və Qi de Mopassan və Q Saidi

Saidinin yazdıqları ilə Q. Markes Kafka ,Samoel Bekt və Qi de Mopassanın yazdığı əsərlər arasında bir oxşarlıq var. Bu əsərlərlər fanatizm, cəşalət, qorxu və fəlakət burluğanına düşmüş insanların vəziyyətini təsvir edir. Onlar yalnız taleyin hökmünə təslim olaraq yaşayırlar.Saidinin yaradıcılığını araşdıran doktor Qulamrza Təbrizi Saidini başqa yazıçılardan fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri kimi onun ictimai və insani dəyərlərə haqq verməsini önə çəkir.Bununla yanaşı yazır ki,onun tənqidi-satirik üsluba söykənən yazıları kütləni hərəkətə gətirir,onu ayıldır,öz haqqı-hüququ uğrunda mübarizəyə səsləyir.
Qulamhüseyn Saidinin əsərlərinin çoxu fars dilində olsa da onun yaxın dostu olan Dr. Fərnudun qeyd etdiyinə görə, mərhum yazıçı üçün Azərbaycan türkcəsində yazmaq daha rahat idi. Dr. Fərnuda görə onun azərbaycan dilində kitabları və tədqiqatları olsa da, o dövrdə azərbaycan dilində yazı və nəşrlə bağlı problemlərə olduğu üçün Saidi əsərlərinin çoxunu fars dilində yazımaq məcburiyyətində idi
Onun 7 romanından indiyədək 3-ü çap olunub. Saidinin əsərlərində ağır ictimai tənqidlərə yer verildiyinə görə, İran hökumətləri onun kitablarının çapına maneə törədir və senzura tətbiq edirdi. Saidi, fikirlərinin senzuradan keçməsinin qarşısını almaq üçün bəzi kitablarını yeni adlarla çap etdirməyə çalışırdı.
İranda onun yazdığı ssenari əsasında üç film çəkilib. Bu üç film "Qav" (Öküz), "Özgələr hüzurunda sakinlik" və "Miyna dairəsi"idi. İran İslam İnqilabından əvvəl onun “Qav” adlı kitabı və filmi ziyalılar arasında dərin iz buraxmışdı. Bu kinofilm o qədər təsirə səbəb olmuşdu ki, hətta kinonu haram bilən ayətullahlar belə ona baxıb və sevmişdilər. Ayətullah Xomeyni də “Qavı” bəyənmiş və onu İran kinofilmlərinin ən gözəl nümunə kimi dəyərləndirmişdi.
“Leylac”, “Toy”, “İntizar”, “Dünyanın ən yaxşı babası”, “Vərzilli Çomaqçılar”, “Məşrutə İnqilabından beş pyes”, “Aydınlıq Ev”, “Uduzana vay olsun”, “Göz gözə muqabil”, “Yazmağın gələcəyi”, “Biz eşitmirik” Saidinin tanınmış dram əsərlərindəndir
Saidinin 70-ə yaxın çap olunmuş və onlarla hələ nəşr olunmamış əsərləri var. Çохşахəli yаrаdıcılığа mаliк olan Saidinin irsinə 17 rоmаn və hекаyələr, 6 mоnоqrаfiyа və məqаlələr tоplusu, 4 tərcümə əsəri, 3 ssеnаri, rеdакtоrluğu ilə nəşr оlunаn 6 nömrə «Əlifbа» dərgisi, tеаtr, ədəbiy¬yаt, siyаsət və milli məsələ hаqqındа nеçə-nеçə məqalələr daxildir.
Bu da maraqlı və düşündürücüdür ki, İranın tanınmış yazıçısı Qulşiri Saidinin Qabriel Qarsiya Markesdən əvvəl,mistik realizm üslubunda yazan bir yazıçı olduğunu deyib.
Frаnsаda mühacir həyatı yаşаyаn Dокtоr Qulаmhüsеyn Sаidi 1985-ci il nоyаbr аyının 23-də əlli yаşındа iкən vəfаt еtmiş, Pаrisin Pеr-Lаşüz qəbristаnlığındа dəfn еdilmişdir.


0 şərh:

Отправить комментарий