RSS Feed
Twitter
11:54
Pərvanə Məmmədli
Tarixdən məlum olduğu kimi, 1918-ci ilin aprelində Güney Azərbay¬cana türk hərbi hissələri daxil olmuşdu. Qeyd etmək yerinə düşər ki, 1918-ci ilin əvvəllərində rus ordusunun Güney Azərbaycanı istila etməsindən istifadə edən erməni quldurları hərbi ordu təşkil edib Maku, Xoy və Urmiya şəhərlərində soyqırımı törətmişdilər. Ermənilərin Urmiyədə törətdikləri vəhşiliklərin heç zaman acı xatirələrdən silinməyəcəyini qeyd edən tarixçi Əhməd Kəsrəvi yazırdı ki, əhali aylarla əzab-əziyyət çəkdikdən sonra Osmanlı Ordusunun gəlməsi ilə özlərini azad hiss edib, qadınlar və kişilər şəhərdən kənara çıxıb, Osmanlı Ordusunu qarşıladılar. Özləri bilmirdilər, ağlasınlar, ya sevinsinzər»
Türklər qətllərə və habelə ölkədəki sol qüvvələr tərəfindən varlı və hakim dairələrin evlərinin yağmalanmasına son qoydular.
Türklərin gəlişi ilə vilayətdə milli əhval-ruhiyyəli dairələrin fəaliyyəti canlanmışdı. Təbrizdə və Urmiyada türklər islamçı təşkilat olan «İttihadi-islam»ın şöbəsini yaratmışdılar. Onlar həmçinin Azərbaycan dilində «Azərbay¬can» qəzetinin nəşrini təşkil etmişdilər. Qəzetin redaktoru gənc müəllim, şair, təbrizli Tağı Rifət idi. Qəzet türkçülük ideyasının təbliğinə xidmət edirdi. Bu mətbu orqanın səhifələrində türklər, farslar, İran və Turan, Azərbaycanın qədimdən türk ölkəsi olması haqqında yazılar dərc edilirdi.
Urmiya şəhərində isə tədrisin Azərbaycan türkcəsində aparıldığı məktəb¬lər açılmışdı. Məktəbdə şəhərin savadlı ziyalıları və türk zabitləri dərs deyirdilər. Məktəbdə Urmiya uşaqları və gənclərinə onların türk olduqları təlqin edilir, fars dili xarici dil kimi tədris edilirdi. Təbrizdə nəşr edilən «Azərbaycan» qəzeti və Urmiyadakı türk məktəbi türk birliyi ideologiyasının yayıçıları və Azərbaycanın türkçülük əsasında milli şüurunun dərinləşməsi və genişlənməsi vasitəsi idi (3, 72).
Tağı Rifət istedadlı şair olmaqla yanaşı, görkəmli ədəbiyyatşünas və jurnalist idi.
T.Rüfət 1890-cı ildə Təbrizdə doğulmuşdu. Təhsilini əvvəlcə Təbrizdə, sonra isə İstanbulda almışdır. Türkiyədə olarkən türk və fransız dillərini mükəmməl öyrənir. Aradan bir az keçəndən sonra gənc Rifət fars dilində olduğu kimi türk və fransız dillərində də şeirlər yazır.
T.Rüfət Türkiyənin Trabzon şəhərində iranlı uşaqların təhsil aldığı «Nasiri» məktəbində bir neçə il müdir işləyir. Birinci Dünya müharibəsi başlayanda isə yenidən vətənə qayıdır və Təbriz məktəblərində fransız dilindən dərs deyir, müəllimlik fəaliyyətini davam etdirirdi. Bu dövrdə onu xalqın milli-azadlıq hərəkatı çox düşündürürdü.
Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin redaktorluğu ilə çıxan «Təcəddüd» qəzetində əməkdaşlıq edən T.Rifət sonradan qəzetin baş katibi vəzifəsində işləyir. Eyni zamanda demokratik hərəkatın başçısı Ş.M.Xiyabaninin yaxın köməkçisi və həmkarı olur. Bu ona geniş imkanlar yaradır. O, «Təcəddüd»də, «Azadistan» jurnalında açıq imza ilə və ya «Femina» təxəllüsü ilə dərc etdirdiyi şeirləri, eyni zamanda dərin məzmunlu məqalələri ilə milli-azadlıq hərəkatına yaxından kömək göstərir.
O illərdə Təbrizdə Gənclər Təşkilatının orqanı kimi nəşr edilən «Azadistan» jurnalı ayda iki dəfə çıxır, yazı və illüstrasiyalar 16 səhifədə yerləşdirilirdi. Öz səhifələrində mədəniyyət, anadilli ədəbiyyat, istiqlal məsələlərinə geniş yer ayırırdı. Həmçinin qadın azadlığı, təlim-tərbiyə üsulları haqda elmi və fəlsəfi yazılar çap edirdi.
Qəzetin redaktoru Tağı Rifət idi. Ş.M.Xiyabani «Azadistan» jurnalında adətən Y.Külahi imzası ilə çıxış edirdi.
Tağı Rifət 90 il öncə «Təcəddüd» qəzetində (1917, №43) yazdığı «Təkrar və təshih» adlı məqaləsində bu gün yaşadığımız huquqi dövlətdə çox aktual olan məsələdən – seçkinin əhəmiyyətindən və onun hər bir vətəndaşın ictimai-siyasi müqəddəratında oynadığı rolundan danışaraq yazırdı: «Öz seçəcəyimiz şəxsə məcburi olaraq verdiyimiz rəy bizim azadlığımızın sərhədini məhdudlaşdı¬racaqdır, yəni səsimizi verib qurtardıqdan sonra azadlığımız da müstəqim mülkiyyətimizdən çıxır; yəni güllə atıldı və onu qaytarmaq mümkün deyildir. Əziz vətənimizin həyatı və ya ölümü o bir səsə bağlıdır…» (1, 1917, 43).
Yazıdan görüdüyü kimi T.Rifət əhalini səsvermədə həddindən artıq ayıq və sayıq olmağa çağırırdı.
Rifət Təbrizi şeirin köhnəlmiş formalarını saxlayan, hər cür yeniliyə qarşı çıxan mühafizəkarlara, xüsusən Məhəmməd Tahir Baharın başçılıq etdiyi «Daneşkəde» ədəbi jurnalının mövqeyinə qarşı kəskin mübarizə aparır (5, II c., 162). İşlədiyi «Təcəddüd» qəzetində və «Azadistan» jurnalında «Daneşkəde» jurnalı ilə elmi-ədəbi mübahisə edirdi.
Poetik yaradıcılıqda XX əsrin zövq və tələblərini 800-1000 il bundan əvvələ aparıb çıxarmaq istəyən daneşkədeçilərə müraciətlə Təqi Rifət yazırdı: «Siz, XX əsrin sistemi ilə Təxt-e Cəmşidin uçuqlarını yamayıb bitişdirə bilməyəcəksiniz, bunun üçün siz yenidən həmin dövrə, həmin üsluba qayıtmalısınız, ən yaxşı halda siz ancaq keçmişi təqlid edəcəksiniz, halbuki şair orijinal olmalıdır, təqlidçi yox. Siz dünən üçün deyil, sabah üçün şeir yazın, bədii əsərlər yaradın» (6, 147).
Rifət Təbrizi ədəbiyyatın yeniləşməsini xalqın ictimai fəaliyyətinin bir hissəsi hesab edir və göstərir ki, ədəbiyyatın yeniləşməsi ədəbi inqilabdır, ədəbi inqilab isə bir xalqın ictimai-siyasi əhvali-ruhiyyəsi, onun fəaliyyəti ilə sıx surətdə əlaqədardır.
Təqi Rifət «ədəbiyyatın yeniləşməsi» deyəndə bayağı yeniləşməni, yeni mövzu və ideyaların köhnə forma, üslub və çeynənmiş bədii ifadə vasitələri ilə tərənnümünü nəzərdə tutmurdu. Məşrutə hərəkatı ilə ədəbiyyata, xüsusilə poeziyaya gəlmiş yeni fikirlərin tərənnümü yeni üslub, yeni forma, yeni bədii ifadə vasitələri tələb edirdi.
Təqi Rifət yazırdı: «Bizim ədəbiyyatımız özünün başlıca vəzifələrindən, öz mənbəyindən uzaq düşmüş, kiçik və xırda məsələlərin tərənnümündə do¬nub qalmışdır. Ədəbiyyatımızın qarşısında durğunluğu qoruyub saxlamağa çalışan bir sədd çəkilmişdir. Bizim vəzifəmiz həmin səddə və do¬nuq¬luğa zərbə endirib onu dağıtmaqdan, ədəbiyyatımızı əsarət zəncirindən qurtar¬maqdan ibarətdir».
Təqi Rifət İranda poeziyanı yeniləşdirmək, həm də onu mətn, forma, üslub və dil cəhətdən yeniləşdirmək haqqında «Təcəddüd» və «Azadistan»da bir-birinin ardınca məqalələr yazıb dərc etdirirdi.
Tanınmış şair «Həbib Sahir məktəbdə fransız dili müəllimi olmuş Təqi Rifət haqqında yazırdı ki: «biz sonralar bildik ki, bizim gənc müəllimimiz həm də şair idi, o İranda yeni şeirin bünövrəsini qoydu və getdi… İkinci dünya savaşı başlayarkən Nima Yuşic adlı bir gənc mazandaranlı şair farsca azad şeir yazmağa başladı. Əfsuslar olsun ki, hələ bir çoxları Təqi Rifəti deyil, Nima Yuşici yeni şeirin elçisi sayırlar (7, 1982, №2,6). Uzun illər Güneydə Yazarlar Birliyinə rəhbərlik edən tək şair deyil, həm də tənqidçi, publisist və tərcüməçi kimi tanınan Həbib Sahirin hələ ötən əsrin ortalarında söylədiyi və bu gündə bir çox şərqşünas alimlərin mübahisə obyektinə çevrildiyi bu fikir öz aktuallığını saxlayır.
Xatırlamaq yerinə düşər ki, Türkiyədə təhsil alan və çağdaş türk ədəbiyyatının pərəstişkarı olub, o cümlədən «Sərvəti-fünun» ədəbi məktəbinin İranda davamçısı olan Təqı Pifət həm forma, həm də məzmun cəhətdən yeniləşdirmək, dili sadələşdirmək, Şərq motivlərini və poetik sistemini dəyişdirmək və s. kimi ədəbi məramı qarşısına məqsəd qoymuşdu. Çalışdığı «Təcəddüd» qəzetində özünə həmfikir və məsləkdaşlar tapmışdı.
Qəzetlə yaxından əməkdaşlıq edib, yazdıqları şerlərlə müntəzəm çıxış edən Cəfər Xamneyi, Şəms xanım Kəsmai və başqaları idi. C.Xamneyi ali təhsilini Fransada, Şəms xanım isə Rusiyada almışdı. Sözsüz ki, onların təhsil aldığı ölkələrdəki ədəbi mühit bu iki istedadlı gəncin sonrakı yaradıcılığında dərin iz qoymuşdu. İstər Təqi Rifətin, istərsə də Cəfər Xamneyi və Şəms Kəsmainin yazdıqları şeirlərin forması ancaq İran poeziya üçün yeni idi.
Cənubi Azərbaycan şairlərinin fars poeziyasına gətirdikləri bu yeniliklər söz yox ki, əlaqəsiz və mücərrəd deyildi və bu yeniliklər Avropa ölkələrində XIX əsrdən başlayaraq davam edib gələn ədəbi yeniləşmə prosesinin nəticəsi idi.
Beləliklə, İranda yeni şeirin təməli «Təcəddüd» qəzetin ətrafına toplaşan Təqı Rifətlə yanaşı Cəfər Xamneyi, Şəms Kəsmai kimi Azərbaycan şairləri tərəfindən qoyulmuşdur (8, 1980, №3).
Bununla ədəbiyyatın həm forma, həm də məzmunda təcəddüd yaranmış, sərbəst şeirin əsası qoyulmuşdur.
Türklər qətllərə və habelə ölkədəki sol qüvvələr tərəfindən varlı və hakim dairələrin evlərinin yağmalanmasına son qoydular.
Türklərin gəlişi ilə vilayətdə milli əhval-ruhiyyəli dairələrin fəaliyyəti canlanmışdı. Təbrizdə və Urmiyada türklər islamçı təşkilat olan «İttihadi-islam»ın şöbəsini yaratmışdılar. Onlar həmçinin Azərbaycan dilində «Azərbay¬can» qəzetinin nəşrini təşkil etmişdilər. Qəzetin redaktoru gənc müəllim, şair, təbrizli Tağı Rifət idi. Qəzet türkçülük ideyasının təbliğinə xidmət edirdi. Bu mətbu orqanın səhifələrində türklər, farslar, İran və Turan, Azərbaycanın qədimdən türk ölkəsi olması haqqında yazılar dərc edilirdi.
Urmiya şəhərində isə tədrisin Azərbaycan türkcəsində aparıldığı məktəb¬lər açılmışdı. Məktəbdə şəhərin savadlı ziyalıları və türk zabitləri dərs deyirdilər. Məktəbdə Urmiya uşaqları və gənclərinə onların türk olduqları təlqin edilir, fars dili xarici dil kimi tədris edilirdi. Təbrizdə nəşr edilən «Azərbaycan» qəzeti və Urmiyadakı türk məktəbi türk birliyi ideologiyasının yayıçıları və Azərbaycanın türkçülük əsasında milli şüurunun dərinləşməsi və genişlənməsi vasitəsi idi (3, 72).
Tağı Rifət istedadlı şair olmaqla yanaşı, görkəmli ədəbiyyatşünas və jurnalist idi.
T.Rüfət 1890-cı ildə Təbrizdə doğulmuşdu. Təhsilini əvvəlcə Təbrizdə, sonra isə İstanbulda almışdır. Türkiyədə olarkən türk və fransız dillərini mükəmməl öyrənir. Aradan bir az keçəndən sonra gənc Rifət fars dilində olduğu kimi türk və fransız dillərində də şeirlər yazır.
T.Rüfət Türkiyənin Trabzon şəhərində iranlı uşaqların təhsil aldığı «Nasiri» məktəbində bir neçə il müdir işləyir. Birinci Dünya müharibəsi başlayanda isə yenidən vətənə qayıdır və Təbriz məktəblərində fransız dilindən dərs deyir, müəllimlik fəaliyyətini davam etdirirdi. Bu dövrdə onu xalqın milli-azadlıq hərəkatı çox düşündürürdü.
Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin redaktorluğu ilə çıxan «Təcəddüd» qəzetində əməkdaşlıq edən T.Rifət sonradan qəzetin baş katibi vəzifəsində işləyir. Eyni zamanda demokratik hərəkatın başçısı Ş.M.Xiyabaninin yaxın köməkçisi və həmkarı olur. Bu ona geniş imkanlar yaradır. O, «Təcəddüd»də, «Azadistan» jurnalında açıq imza ilə və ya «Femina» təxəllüsü ilə dərc etdirdiyi şeirləri, eyni zamanda dərin məzmunlu məqalələri ilə milli-azadlıq hərəkatına yaxından kömək göstərir.
O illərdə Təbrizdə Gənclər Təşkilatının orqanı kimi nəşr edilən «Azadistan» jurnalı ayda iki dəfə çıxır, yazı və illüstrasiyalar 16 səhifədə yerləşdirilirdi. Öz səhifələrində mədəniyyət, anadilli ədəbiyyat, istiqlal məsələlərinə geniş yer ayırırdı. Həmçinin qadın azadlığı, təlim-tərbiyə üsulları haqda elmi və fəlsəfi yazılar çap edirdi.
Qəzetin redaktoru Tağı Rifət idi. Ş.M.Xiyabani «Azadistan» jurnalında adətən Y.Külahi imzası ilə çıxış edirdi.
Tağı Rifət 90 il öncə «Təcəddüd» qəzetində (1917, №43) yazdığı «Təkrar və təshih» adlı məqaləsində bu gün yaşadığımız huquqi dövlətdə çox aktual olan məsələdən – seçkinin əhəmiyyətindən və onun hər bir vətəndaşın ictimai-siyasi müqəddəratında oynadığı rolundan danışaraq yazırdı: «Öz seçəcəyimiz şəxsə məcburi olaraq verdiyimiz rəy bizim azadlığımızın sərhədini məhdudlaşdı¬racaqdır, yəni səsimizi verib qurtardıqdan sonra azadlığımız da müstəqim mülkiyyətimizdən çıxır; yəni güllə atıldı və onu qaytarmaq mümkün deyildir. Əziz vətənimizin həyatı və ya ölümü o bir səsə bağlıdır…» (1, 1917, 43).
Yazıdan görüdüyü kimi T.Rifət əhalini səsvermədə həddindən artıq ayıq və sayıq olmağa çağırırdı.
Rifət Təbrizi şeirin köhnəlmiş formalarını saxlayan, hər cür yeniliyə qarşı çıxan mühafizəkarlara, xüsusən Məhəmməd Tahir Baharın başçılıq etdiyi «Daneşkəde» ədəbi jurnalının mövqeyinə qarşı kəskin mübarizə aparır (5, II c., 162). İşlədiyi «Təcəddüd» qəzetində və «Azadistan» jurnalında «Daneşkəde» jurnalı ilə elmi-ədəbi mübahisə edirdi.
Poetik yaradıcılıqda XX əsrin zövq və tələblərini 800-1000 il bundan əvvələ aparıb çıxarmaq istəyən daneşkədeçilərə müraciətlə Təqi Rifət yazırdı: «Siz, XX əsrin sistemi ilə Təxt-e Cəmşidin uçuqlarını yamayıb bitişdirə bilməyəcəksiniz, bunun üçün siz yenidən həmin dövrə, həmin üsluba qayıtmalısınız, ən yaxşı halda siz ancaq keçmişi təqlid edəcəksiniz, halbuki şair orijinal olmalıdır, təqlidçi yox. Siz dünən üçün deyil, sabah üçün şeir yazın, bədii əsərlər yaradın» (6, 147).
Rifət Təbrizi ədəbiyyatın yeniləşməsini xalqın ictimai fəaliyyətinin bir hissəsi hesab edir və göstərir ki, ədəbiyyatın yeniləşməsi ədəbi inqilabdır, ədəbi inqilab isə bir xalqın ictimai-siyasi əhvali-ruhiyyəsi, onun fəaliyyəti ilə sıx surətdə əlaqədardır.
Təqi Rifət «ədəbiyyatın yeniləşməsi» deyəndə bayağı yeniləşməni, yeni mövzu və ideyaların köhnə forma, üslub və çeynənmiş bədii ifadə vasitələri ilə tərənnümünü nəzərdə tutmurdu. Məşrutə hərəkatı ilə ədəbiyyata, xüsusilə poeziyaya gəlmiş yeni fikirlərin tərənnümü yeni üslub, yeni forma, yeni bədii ifadə vasitələri tələb edirdi.
Təqi Rifət yazırdı: «Bizim ədəbiyyatımız özünün başlıca vəzifələrindən, öz mənbəyindən uzaq düşmüş, kiçik və xırda məsələlərin tərənnümündə do¬nub qalmışdır. Ədəbiyyatımızın qarşısında durğunluğu qoruyub saxlamağa çalışan bir sədd çəkilmişdir. Bizim vəzifəmiz həmin səddə və do¬nuq¬luğa zərbə endirib onu dağıtmaqdan, ədəbiyyatımızı əsarət zəncirindən qurtar¬maqdan ibarətdir».
Təqi Rifət İranda poeziyanı yeniləşdirmək, həm də onu mətn, forma, üslub və dil cəhətdən yeniləşdirmək haqqında «Təcəddüd» və «Azadistan»da bir-birinin ardınca məqalələr yazıb dərc etdirirdi.
Tanınmış şair «Həbib Sahir məktəbdə fransız dili müəllimi olmuş Təqi Rifət haqqında yazırdı ki: «biz sonralar bildik ki, bizim gənc müəllimimiz həm də şair idi, o İranda yeni şeirin bünövrəsini qoydu və getdi… İkinci dünya savaşı başlayarkən Nima Yuşic adlı bir gənc mazandaranlı şair farsca azad şeir yazmağa başladı. Əfsuslar olsun ki, hələ bir çoxları Təqi Rifəti deyil, Nima Yuşici yeni şeirin elçisi sayırlar (7, 1982, №2,6). Uzun illər Güneydə Yazarlar Birliyinə rəhbərlik edən tək şair deyil, həm də tənqidçi, publisist və tərcüməçi kimi tanınan Həbib Sahirin hələ ötən əsrin ortalarında söylədiyi və bu gündə bir çox şərqşünas alimlərin mübahisə obyektinə çevrildiyi bu fikir öz aktuallığını saxlayır.
Xatırlamaq yerinə düşər ki, Türkiyədə təhsil alan və çağdaş türk ədəbiyyatının pərəstişkarı olub, o cümlədən «Sərvəti-fünun» ədəbi məktəbinin İranda davamçısı olan Təqı Pifət həm forma, həm də məzmun cəhətdən yeniləşdirmək, dili sadələşdirmək, Şərq motivlərini və poetik sistemini dəyişdirmək və s. kimi ədəbi məramı qarşısına məqsəd qoymuşdu. Çalışdığı «Təcəddüd» qəzetində özünə həmfikir və məsləkdaşlar tapmışdı.
Qəzetlə yaxından əməkdaşlıq edib, yazdıqları şerlərlə müntəzəm çıxış edən Cəfər Xamneyi, Şəms xanım Kəsmai və başqaları idi. C.Xamneyi ali təhsilini Fransada, Şəms xanım isə Rusiyada almışdı. Sözsüz ki, onların təhsil aldığı ölkələrdəki ədəbi mühit bu iki istedadlı gəncin sonrakı yaradıcılığında dərin iz qoymuşdu. İstər Təqi Rifətin, istərsə də Cəfər Xamneyi və Şəms Kəsmainin yazdıqları şeirlərin forması ancaq İran poeziya üçün yeni idi.
Cənubi Azərbaycan şairlərinin fars poeziyasına gətirdikləri bu yeniliklər söz yox ki, əlaqəsiz və mücərrəd deyildi və bu yeniliklər Avropa ölkələrində XIX əsrdən başlayaraq davam edib gələn ədəbi yeniləşmə prosesinin nəticəsi idi.
Beləliklə, İranda yeni şeirin təməli «Təcəddüd» qəzetin ətrafına toplaşan Təqı Rifətlə yanaşı Cəfər Xamneyi, Şəms Kəsmai kimi Azərbaycan şairləri tərəfindən qoyulmuşdur (8, 1980, №3).
Bununla ədəbiyyatın həm forma, həm də məzmunda təcəddüd yaranmış, sərbəst şeirin əsası qoyulmuşdur.
0 şərh:
Отправить комментарий